Online operagids en synopsis bij Wagners TRISTAN UND ISOLDE
Wagners ambitie was om de grootste liefdesmuziek te componeren die ooit was gehoord. Om dit te doen, moest hij een nieuwe muzikale taal uitvinden voor “Tristan en Isolde. Hij voldeed aan deze eis en componeerde een werk dat, met zijn sensuele, opzwepende chromatiek, een enorme invloed zou uitoefenen op de klassieke muziekwereld gedurende de volgende bijna 100 jaar.
Inhalt
Highlights
Tristan! Isolde! Treulosester Holder! Seligste Frau!
O sink hernieder Nachtgesang (Nachtlied)
Einsam wachend Wachtgesang
So starben wir liefdesduet
Tatest Du’s wirklich? Marke’s grief
Mild und Leise liefde dood
Aanbeveling voor opname
Première
München, 1865
Libretto
Richard Wagner, gebaseerd op Tristan und Isolde van Gottfried von Strassburg en Novalis' Hymne aan de Nacht
De hoofdrollen
Isolde, verloofde van de Ierse prins Morold (sopraan) - Brangäne, haar dienares (mezzosopraan) - Marke, Koning van Engeland (bas) - Tristan, neef van Marke (tenor) - Kurwenal, schildknaap van Tristan (bariton) - Melot, hoveling van Marke (bariton)
Recording recommendation
WARNER CLASSICS, Ludwig Suthaus, Kirsten Flagstad, Blanche Thebom, Dietrich Fischer-Dieskau, Josef Greindl o.l.v. Wilhelm Furtwängler en het Philharmonia Orkest en -koor van het Koninklijk Operahuis Kloostertuin.
Commentaar
Libretto en de biografische verwijzing
Wagner werd geïnspireerd tot het schrijven van een liefdesopera door zijn buitenechtelijke relatie met Mathilde Wesendonck, die in 1852 in zijn leven kwam. Hij ontmoette de 24-jarige in zijn ballingschap in Zürich. Het verhaal dat volgde is welbekend. Haar man Otto werd zijn beschermheer in Zürich, en Wagner begon een geheime relatie met Mathilde, die in de nabijheid woonde (Wagner beweerde in latere jaren altijd dat deze relatie zuiver platonisch was). In 1854 schreef hij aan Liszt dat “hij tot nu toe nooit het echte geluk van de liefde had genoten, en dat hij er nu een monument voor wilde oprichten”. De plot van “Tristan en Isolde” is symptomatisch: Tristan (Wagner) en Isolde (Mathilde) kunnen op aarde niet tot elkaar komen vanwege Isolde’s relatie met koning Marke (Otto). De twee vinden hun toevlucht in de liefdesdood.
Hij ontleende dit plot aan Gottfried von Strassburgs “Tristan und Isolde”, waarop Schopenhauer zijn aandacht had gevestigd. Hij nam de kern van het verhaal over, vereenvoudigde het drastisch en concentreerde het bijna volledig op het liefdesverhaal. Een tweede belangrijke literaire basis was Novalis’ “Hymne aan de Nacht”, wiens verlangen naar de dood, samen met zijn lezing van Schopenhauers werk, hem inspireerde tot het schrijven van de spirituele driehoek van het tweede deel: van nacht, liefde en dood.
In 1857 was het libretto klaar en begon hij in Zürich met het componeren van het eerste deel. Hij besloot het tweede deel te componeren in de eenzaamheid van Venetië en liet zijn Érard vleugel over de Alpen vervoeren. De derde akte schreef hij in Zwitserland, in het adellijke hotel “Schweizerhof” in Luzern.
Wagners grote crisis
Wagners relatie met Mathilde was niet de enige drijfveer achter de compositie van het werk. Wagner, die voortdurend geplaagd werd door geldzorgen, wilde inkomsten genereren met het tekstboek voor de “Ring”, maar zijn uitgever had geweigerd het uit te geven. En omdat een eventuele uitvoering van een Ring-cyclus hoe dan ook ver weg was, besloot hij het werk te laten rusten en begon hij aan “Tristan”, waarvan hij hoopte dat het spoedig inkomsten zou genereren. Maar na voltooiing moest hij zich realiseren dat de Duitse podia het werk onuitvoerbaar achtten, dit gold zowel voor de orkestmuziek als voor de vormgeving van de twee zangersrollen. Dit liet Wagner de hoop op de Parijse Grand Opéra. Om zijn muziek te promoten dirigeerde hij daar enkele ouvertures in symfonische concerten in 1860 (o.a. van “Tannhäuser” en “Tristan”), wat vervolgens resulteerde in het beroemde “Tannhäuser”-fiasco van 1861 en nog meer schulden. Tristan bleef in de la liggen, in afwachting van zijn grootste fiasco: de opvoering door de Weense Hofopera, die in 1864 na 77 repetities besloot het werk niet uit te voeren. Wagner gleed zo af naar de meest bedreigende crisis van zijn leven. Hij had geen woning, was berooid en kon bij geen van zijn opdrachtgevers een woning vinden. Hij zwerft enkele weken door Zuid-Duitsland tot het grootste wonder van zijn leven zich voordoet met de verschijning van Ludwig II en hem redt.
Eerste optreden en effect
Ludwig had de macht en de middelen om een opvoering te bevelen. Met de hulp van Hans von Bülow en het begaafde zangerespaar von Caroldsfeld kon in Ludwigs theater in München een voorstelling worden opgezet. Op de dag van de geplande première in mei 1865 ging echter alles mis. s Morgens verscheen de politie bij Wagners privé-woning om beslag te leggen op zijn meubilair, Cosima (Wagners minnares en echtgenote van de dirigent von Bülow) haastte zich naar de koninklijke hofkas en slaagde erin het nodige geld bijeen te krijgen. En toen bereikte Wagner het bericht dat Isolde ziek was en de opvoering moest worden uitgesteld. Uiteindelijk vond op 10 juni de veelgeprezen première plaats in het Nationale Theater van München.
De impact van het werk was enorm. Hoewel de volgende uitvoering pas 9 jaar later plaatsvond (in Bayreuth), had het werk invloed op alle volgende componisten, vooral Gustav Mahler, Richard Strauss , Alban Berg en Arnold Schönberg. Vele anderen zoals Debussy, Leoncavallo, Ravel, Stravinsky zagen hun stijl openlijk onder de invloed van Wagner en de Tristan. De stelling dat de Tristan het meest invloedrijke werk in de geschiedenis van de klassieke muziek is, is in de muziekwetenschap onomstreden. Zelfs Puccini schreef in zijn onvoltooide Turandot vóór het liefdesduet Turandot – Calaf (op de plaats waar hij stierf) op de partituurpagina “e poi Tristano” (en nu Tristan).
Muziek – de “Tristan-harmoniek”
Wat is er dan revolutionair aan de muziek? Ik verwijs op dit punt naar de informatie over de geannoteerde passage van de “Ouverture” hieronder, die de Tristan-harmonie (en het beroemde “Tristan-akkoord”) enigszins tot op de bodem uitwerkt met notenvoorbeelden. Samenvattend kan worden gezegd dat Wagner de harmonie losmaakte van de melodie en deze verving door chromatiek. Dit was echter geen doel op zich (zoals later bij de componisten van atonale muziek), maar een uitdrukkingsmiddel om de onuitblusbare liefde weer te geven door eindeloze chromatische ontwikkelingen. Voor deze toestand van pijn is er maar één mogelijke verlossing: te sterven, te vergaan, nooit meer wakker te worden! In dit werk houdt Wagner deze ontbinding van dissonanten vier uur lang voor de luisteraar vast, tot ze uiteindelijk in het laatste akkoord weerklinkt met de dood van Tristan en het zwijgen van Isolde.
De muziek – de leidmotieven
Richard Wagner had “Tristan en Isolde” ooit omschreven als “één enkele liefdesscène”. Hij oversteeg hun liefde door de doodswens en stond voor de taak om dit metafysische gevoel op bevredigende wijze in woorden om te zetten, waarbij hij instinctief de onmogelijkheid van een dergelijke onderneming aanvoelde.Deze taak moest worden overgenomen door het “wetende” orkest, dat leitmotieven moest gebruiken om het onmogelijke uit te drukken, zodat in dit werk de muzikale semantiek van de leitmotieven een buitengewoon belangrijke functie kreeg. De belangrijkste leidmotieven worden in de geannoteerde passages gepresenteerd. Tot de leidmotieven behoort ook het leidmotivisch gebruik van solo-instrumenten, die aan individuele personages zijn toegewezen. Met name de cor anglais speelt een prominente rol bij het optreden van de herder (3e deel) en het afscheid van Tristan (2e deel). Ook de basklarinet als begeleidingsinstrument van koning Marke en de soloviolen van Brangäne zijn onder dit aspect te noemen.
De muziek – de eisen aan de stemmen
Niet alleen in Wagners tijd was de casting van de twee hoofdrollen moeilijk, maar door de hele receptiegeschiedenis heen heeft deze kwestie altijd op de voorgrond gestaan bij producties. Terwijl voor de rol van Isolde de poel van zangers altijd wat beter was, betekende de casting van een Tristan altijd een knelpunt. Er schijnt in de geschiedenis van de opnamen geen ideale Tristan te zijn geweest, de vocale eisen aan de zanger zijn te extreem. In deze (bijna) tweepersoons opera moet hij vier uur lang in het moeilijke hoge overgangsgebied (Passaggio) vechten tegen een groot orkest onder het mom van tekstverstaanbaarheid. Vooral de 50 minuten van de derde akte zijn eindeloos en het komt overeen met een vocaal-atletische meesterprestatie om deze rol in levende lijve te doorstaan. De rol van Isolde vereist ook een enorm uithoudingsvermogen, vooral in de tweede akte, waar Isolde 75 minuten non-stop moet zingen. Daarnaast moet zij de transformatie van de boze vrouw van de eerste akte naar de minnares van de tweede en de wanhopige en verrukte van de derde akte geloofwaardig boven het grote orkest met de nodige klankkleur en kleuren kunnen vormgeven. Frida Leider, Kirsten Flagstadt en Birgit Nilsson waren de dominerende “zeer dramatische” Isoldens in de jaren 1920-1980. Van Frida Leider werd gezegd dat zij de mooiste kleuren had, Flagstadt de mooiste warmte van stem en Nilsson de meest metaalachtige doordringende kracht. In de 21e eeuw lijkt Nina Stemme tot nu toe geslaagd in de toonaangevende vertolking van Isolde.
TRISTAN UND ISOLDE Act I
Voorgeschiedenis: Ierland is in oorlog met zijn onderdaan Engeland. De Ierse prins Morold wil de rente in het Engelse Cornwall innen en wordt gedood door Tristan, de neef van de Engelse koning Marke. In plaats van de rente stuurt Tristan het hoofd van de gedode man naar zijn Ierse bruid Isolde, waardoor een oorlog tussen de twee landen ontstaat, waarbij Tristan in de strijd ernstig gewond raakt. De enige persoon die hem kan genezen is de weduwe van Morold, Isolde, die bedreven is in het genezen. Hij laat zich onder de valse naam Tantris (een Tristan-anagram) naar de Ierse kust brengen, waar hij door Isolde wordt gevonden. Zij herkent de moordenaar van haar man aan zijn wond, die precies past op het zwaard van Morold. Wanneer ze Tristan probeert te doden, opent hij zijn ogen en wordt Isolde verliefd op hem. Ze verzorgt hem en Tristan zweert zijn liefde voor haar. Wanneer Tristan naar huis terugkeert, beveelt hij zijn koning Marke aan om met Isolde te trouwen en zo vrede te brengen in de twee koninkrijken. Marke stuurt Tristan vervolgens naar Ierland als solliciteur. Tristan neemt Isolde nu mee naar Engeland op een zeilschip, waar hij alle contact met haar afzweert.
Het voorspel
Synopsis: Op Tristan’s schip op volle zee tijdens de overtocht van Ierland naar Cornwall.
Om Tristan muzikaal te begrijpen, onthult de ouverture ons al Wagners belangrijkste gedachten. De ouverture begint met het gebruik van de cello’s, die het zogenaamde lijdensmotief laten klinken:
Zelfs de eerste drie noten van het lijdend motief zijn kenmerken van tegenslag: de eerste sprong naar de lange noot is de kleine sext (het klassieke dreigende interval) en de volgende sprong is een kleine secunde (de hoogst mogelijke dissonantie). Reeds in de derde maat klinken de hobo’s het verlangende motief, waarvan het begin samenvalt met het einde van het lijdende motief:
Op deze beroemde samenkomst van de twee motieven klinkt het legendarische “Tristan-akkoord”, een akkoord met een vreemde zwevende dissonantie die noch pijn noch vreugde uitdrukt, maar een soort ” onbepaald zoeken naar een oplossing”:
Maar deze dissonantie wordt niet opgelost met het verlangende motief. En nu gebeurt het revolutionaire, na ongeveer 1’30” barst uit de violen en altviolen in f een pijnlijk zoete sequens los, die zich weer dringend tracht op te lossen:
Maar de oplossing komt er niet, want met het bereiken van de doelnoot is een andere dissonantie verschenen, enzovoort. Gedurende het hele voorspel zoekt de muziek naar de oplossing van deze vreemde, pijnlijke en onzekere dissonantie en vindt die niet. Het is, om Wagners woorden te gebruiken, een “verlangen” waarvan het verlangen “onverzadigbaar en eeuwig vernieuwd” is. Dit niet te stillen verlangen zal de luisteraar gedurende de hele opera vergezellen! Kort na deze passage treffen we een verwant motief aan met de beroemde, beknopte septiemsprong, die we weer zullen tegenkomen als Tristan en Isolde elkaar later diep in de ogen kijken, vandaar dat het de naam “blikmotief” heeft gekregen:
Telkens weer bouwt Wagner chromatische dissonantketens in om het effect te versterken, zoals bijvoorbeeld na ongeveer 2’30”:
We horen de ouverture in Wilhelm Furtwängler’s interpretatie. Zijn opname uit 1952 wordt door de meeste kenners beschouwd als de referentie-opname. Furtwängler wordt vaak een van de grote Wagnerianen van de 20e eeuw genoemd.
Ouvertüre – Furtwängler
Bernstein’s “Tristan” kreeg veel aandacht vanwege de buitensporig langzame tempi die Bernstein af en toe nam om de partituur te genieten. Let bijvoorbeeld op de lengte van de pauze die Bernstein neemt bij de fermata na ongeveer 40s, met de hand gestopt 10s!
Ouvertüre – Bernstein
Isolde’s doodsverlangen
Synopsis: Een matroos zingt een nostalgisch lied over zijn geboorteland Ierland. Prinses Isolde staat met haar bediende Brangäne aan dek en uit haar frustratie dat ze aan de oude koning Marke is beloofd als vredesbelofte. Haar liefde behoort toe aan Tristan, die tot haar vernedering de rol van advocaat van de bruid op zich had genomen. Sinds het vertrek heeft hij elk contact met haar vermeden. Zij draagt haar dienaar Brangäne op hem op te zoeken.
Na het lied van de matroos horen we Isolde, die gekweld wordt door diepzwarte gedachten. Wanneer zij haar doodswensen uitspreekt, klinkt het doodsmotief:
Maar ze heeft de hoop op Tristan nog niet helemaal opgegeven, en ze herhaalt haar doodsmotief, en voegt het samen met het verlangend motief in “Herz.”
Frisch weht der Wind – Nilsson
Isolde is gefrustreerd
Synopsis: Brangäne brengt de wens van Isolde om hem te zien over aan Tristan. Maar Tristan beweert, ondanks de kalme zee, dat hij onmisbaar is aan het roer van het schip. Kurwenal drijft de spot met Brangäne en zingt “Herr Morold zog zu Meere her,” een lied dat de miserabele dood van Morold bespot. Om zout in de wonde te strooien, wordt het lied vrolijk door de matrozen overgenomen. Isolde heeft het spotlied van Kurwenal kunnen horen en beeft van woede. Haar woede zwelt vreselijk aan en Brangäne probeert haar te troosten dat ze tenminste de vrouw van een koning zal worden. Isolde opent nu haar hart voor Brangäne en vertelt het verhaal van Tantris. Als zij met de koning zou trouwen, zou de man van wie zij eigenlijk houdt altijd binnen handbereik zijn, dat zou zij niet kunnen verdragen (“Ungeminnt den hehrsten Manne stets mir nah’ zu sehn”). Brangäne zegt dan met een insinuerende stem dat er nog de liefdesdrank is. Ze heeft verschillende toverdrankjes gekregen van Isolde’s moeder, een genezeres. Ze haalt de schrijn en haalt de liefdesdrank eruit. Maar Isolde grijpt een andere fles. Ontzet realiseert Brangäne zich dat ze de doodsdrank in haar hand heeft.
Isolde begint het verhaal van de “gewonde Tristans” met het motief van de gewonde Tristan, dat herhaaldelijk in het orkest wordt gespeeld:
Wanneer zij vertelt dat zij medelijden met hem kreeg, hoort men zowel het motief van het verlangen als het motief van de falende Tristan, die samen een aangrijpend effect sorteren. Maar dan dwalen de gedachten weer af naar haar vernedering en duikt het haastige woedemotief op in de lage strijkers:
De woede verdwijnt niet en ze wenst hen beiden de dood toe onder trompetfanfares, begeleid door het doodsmotief (“Vloek, jij goddeloze! … Dood aan ons beiden!”). Nu begint Brangäne Isolde op de meest betoverende wijze te sussen met “Welcher Wahn”. Wagner was erg trots op Brangäne’s prachtige overgang naar de volgende scène en beschreef het in een brief aan Mathilde Wesendonck.
Weh, ach wehe dies zu dulden – Nilsson / Ludwig
Brangäne deelt het drankje uit
Synopsis: Plotseling klinkt er gezang van zeelui, het land is in zicht. Kurwenal komt naar Isolde om haar te vragen zich klaar te maken om aan land te gaan. Zij zegt hem echter dat ze er niet aan denkt het schip te verlaten en eist Tristan te zien. Kurwenal vertrekt om het nieuws aan Tristan te melden. Isolde eist nu dat Brangäne, wanneer Isolde bij Tristan zal zijn, hun de doodsdrank zal brengen. Brangäne schrikt zich dood. Tristan komt binnen en Isolde herinnert hem aan zijn eed. Maar Tristan blijft terughoudend en verwijst naar de gewoonte dat het niet betamelijk is dat hij als advocaat de bruid benadert. Isolde herinnert hem eraan dat zij haar man verloren heeft en hem moet wreken als Tristan zich afzijdig houdt. Tristan geeft haar zijn zwaard en vraagt haar hem neer te steken. Isolde weigert en vraagt hem om verzoening met haar te drinken, en ze wenkt Brangäne om de verzoeningsdrank te brengen. Tristan grist de schaal van haar af en drinkt de drank samen met Isolde. De twee kijken elkaar aan in afwachting van de dood. Maar Brangäne had niet de moed hen het doodsdrankje te geven, maar gaf hen de liefdesdrank. Tot hun verbazing is het dus niet de dood die komt, maar de vurige liefdesdrift. Als hun ogen elkaar weer ontmoeten, zijn ze vol verlangen en vallen ze elkaar in de armen met de woorden “Tristan! – Isolde!” en blijven in deze positie hangen. Als Marke aan boord komt, begroet hij haar vreugdevol, maar de twee hebben slechts blikken voor elkaar.
In de prachtige scène van de uitbarsting der liefde horen we de motieven die we al kennen. De aanvankelijk ingehouden verrukking maakt plaats voor een vurige liefde, nog versterkt door het koor van mannen dat de koning begroet. Het orkest golft en tiert, en zweept de geliefden op.
We horen deze passage uit de Böhm-opname van 1966. Birgit Nilsson treedt onverschrokken het reünieduet binnen, haar glinsterende hoge noten zijn onnavolgbaar.
Tristan! Isolde! Treulosester Holder! Seligste Frau! – Nilsson / Windgassen
TRISTAN UND ISOLDE Act II
Op het kasteel van Marke
Synopsis: In Isoldes Gemächern in Markes königlichen Burg in Kornwall.
De prelude kondigt inhoudelijk de volgende scène aan. Na een pijnlijk dissonant openingsakkoord horen we na een paar maten drukke achtste-notenbewegingen in de violen, die al snel leiden tot een nieuw belangrijk motief in de fluiten dat de basis zal worden van alle komende liefdesmotieven, het liefdesroepmotief, hier in een snel tempo gespeeld:
Geleidelijk aan wordt het verlangen dringender en horen we in de violen en houtblazers het gelukzaligheidsmotief, dat met zijn naar beneden dringend karakter verwant is aan het liefdesroepmotief:
Einleitung – Kleiber
Isolde wacht op Tristan’s nachtelijke bezoek
Synopsis: Marke is met zijn gevolg op nachtelijke jacht gegaan. Isolde wacht op het geheime bezoek van Tristan. Brangäne waarschuwt haar dat de jacht een schijnvertoning is; ze wantrouwt Melot, die voor Marke spioneert en zich als vriend bij Tristan heeft aangesloten. Isolde laat haar de fakkel doven, het teken voor Tristan om te komen. Opgewonden rent Isolde de trap op en probeert Tristan te herkennen. Als ze hem ziet, zwaait ze met een doek. De twee vallen elkaar in de armen en verzekeren elkaar van hun grenzeloze liefde.
Wagner componeerde een extatisch weerzien van de twee dat nauwelijks te beschrijven valt. Het liefdesmotief explodeert in de blazers en twee minuten lang gloeien de twee stemmen en het hele orkest in rode kleuren zonder herkenbare melodieën en zonder coherente woorden in een extatische razernij die Isolde’s stem tweemaal in hoge C leidt. De twee zijn weer verliefd. “Hemel boven, de verrukking van de wereld! De mijne en de uwe! Eeuwig, eeuwig één.” (“Himmelhöchstes Weltentrücken! Mein und Dein! Ewig, ewig ein”).
Wanneer de razernij afneemt, “Het licht! O dit licht” begint het zogenaamde dagelijkse gesprek van de twee, waarin zij de voorbije gebeurtenissen verwerken. Dit gesprek duurt een kwartier, en zelfs Wagner vond het wat lang. Terwijl de dag het symbool is van de bittere werkelijkheid van Isolde’s ongelukkige huwelijk met Marke, is de nacht het symbool van de ware innerlijke wereld van de twee met hun onbegrensde liefde.
We horen in het volgende deel de reünie in de vertolking van Suthaus en Flagstadt. Flagstadt was al 57 jaar oud en haar stem was nog in schitterende conditie, alleen de 2 hoge C’s waren niet meer perfect en werden in de studio opnieuw gezongen door Elisabeth Schwarzkopf.
Isolde! Geliebte! – Flagstadt / Suthaus
Het nachtlied
Synopsis: Tristan leidt Isolde naar een met bloemen omzoomd bankje onder een met sterren bezaaide hemel, en ze roepen de nacht en de dood aan als symbolen van hun liefde.
Dit zogenaamde “Nachtgesang” begint met de fijnste akkoorden van de gedempte strijkers en met een oneindige melodie in Tristan’s stem, het droomachtige nacht aanroepingsmotief:
Nu deed Wagner iets wat hij altijd probeerde te vermijden: het gelijktijdig zingen van twee stemmen, wat naar zijn mening onnatuurlijk was. In het liefdesduet heeft hij geen andere keus dan de volledige versmelting van de twee geliefden tot “heilger Dämm’rung hehres Ahnen löscht des Wähnens Graus welterlösend aus”. Ontroerd zingt Isolde dan de dromerige melodie van “Barg im Busen”:
Daarna eindigt deze nachtmuziek dromerig. Wagner gebruikt een deel van zijn motieven voor deze passage uit “Träume” de vijfde van zijn Wesendonck-Lieder (op gedichten van Mathilde Wesendonck).
U hoort deze passage in 3 opnamen:
Margaret Price, de Isolde op Kleiber’s opname was een Mozart-zangeres, haar stem dus wat slanker dan die van een “zeer dramatische sopraan”. Samen met Kollo brengt zij een betoverende tedere stemming in deze romantische passage, die door Kleiber met een lange boog wordt gedirigeerd. Bijzonder mooi klinkt de verrukkelijke verdwijning van de twee stemmen aan het eind.
O sink hernieder – Kollo / Prijs
Ten tweede horen we deze passage uit de opname uit 1929 met Lauritz Melchior en Frida Leider, gedirigeerd door Albert Coates. Leider beschreef het als haar beste opname. De stem van Leider straalt intense warmte uit met haar warme vibrato.
O sink hernieder – Melchior / Leider
Zowel Martha Mödl als Ramón Vinay hadden glorieuze middenregisters (die essentieel zijn voor Wagners muziek) en laten deze passage bijzonder glorieus klinken.
O sink hernieder – Mödl / Varnay
Brangänes Wachtgesang (wachtlied)
Synopsis: Brangäne waarschuwt de twee nogmaals voor de wraak van Marke en gaat naar haar torenkamer om over hen te waken.
Brangäne zingt haar zogenaamde “Wachtgesang” in dialoog met twee soloviolen. Haar waarschuwing (“Habet acht! Bald entweicht die Nacht”) is nachtelijk zweverig en creëert met een crescendo een hypnotiserend effect.
Einsam wachend – Ludwig
Tristan verlangt naar de dood
Synopsis: De twee hebben geen oor voor de waarschuwing van Brangeine. Tristan hoopt dat het nooit meer dag zal worden en verklaart dat de hoogste volmaaktheid van zijn liefde is te sterven.
Ingeleid door het prachtige liefdesrustmotief (dat we in verschillende variaties zullen horen), begint het ochtendlied:
Het doodsmotief verschijnt met de stervenswens:
Lausch Geliebter – Price / Kollo
De liefdeswaanzin
Synopsis: Isolde probeert hem van het idee af te praten. Ze zou zijn verlies niet kunnen overleven. Zo ontstaat het idee om samen als geliefden te sterven.
Begeleid door zwaar koper, spreekt Tristan over samen sterven en horen we voor het eerst het liefde-dood motief:
Isolde neemt het motief ontroerd over, en de melodie leidt Isolde’s stem naar de hoge A. Vanuit de verte horen we nog eenmaal voor een kort moment Brangäne’s tedere wachterslied. Daarna leidt een kort gesprek overdag naar het grote duet “O ew’ge Nacht”, de finale en liefdesroes. De stemmen van Tristan en Isolde stijgen hoger en hoger, de extase neemt onophoudelijk toe, tweemaal explodeert het orkest in de orgastische extase – bij de tweede keer horen we Brangäne’s schreeuw en staat Kurwenal bij hen en roept “Rette Dich Tristan!” en verschijnt Marke voor de omhelsde geliefden.
Zo starben wir – Melchior / Flagstadt
Marke’s klaagzang
Synopsis: Brangäne’s vermoedens waren juist. Melot presenteert de twee geliefden triomfantelijk aan zijn koning. Marke schaamt zich diep en is bedroefd. Hij beschuldigt Tristan van verraad en wil uitleg van de neef van wie hij houdt als van een zoon.
Marke’s klaagzang wordt hartverscheurend getekend door een basklarinet. De koning en de klarinet zingen afwisselend hun klagende lied, somber begeleid door de lage strijkers. In het tweede deel wordt de stemming lichter, ingeleid door een Engelse hoorn, als Marke vertelt over zijn prachtige vrouw, de koninklijke bruid. Maar dan keert de basklarinet terug en valt in de bodemloze diepte aan het eind, als teken van de grenzeloze schaamte van de bedrogen koning.
Kurt Moll’s zachte en kleurrijke stem maken Marke’s optreden tot een werkelijk ontroerende gebeurtenis-monoloog:
Tatest Du’s wirklich? – Moll
Tristan’s doodswens
Synopsis: Tristan heeft geen verklaring. Hij spreekt ook niet met Marke, maar vraagt Isolde hem te volgen naar de dood en kust haar voorhoofd. Woedend trekt Melot zijn wapen, Tristan werpt zich in Melots zwaard en zakt zwaargewond neer.
Een eenzame cor anglais speelt het lijdensmotief met het Tristan-akkoord van de winden. Het is Tristan’s afscheid, waarmee hij zijn dood aankondigt. Isolde belooft hem te volgen. Begeleid door koortsachtige akkoorden werpt Tristan zich op het zwaard van Melot.
O König, das kann ich Dir nicht sagen – Gould
TRISTAN UND ISOLDE Act III
Synopsis: Tristan liegt unter einer großen Linde auf einem Ruhebett. Die tödlich verwundete wurde von Kurwenal in Tristans altes Schloss in der Bretagne gebracht, wo Tristan einst aufwuchs. Kurwenal weet dat alleen Isoldes Heilkünste hem kunnen terugbrengen en heeft hem naar haar toe geroeid.
Somberheid en zwaarte liggen als donkere schaduwen over het voorspel van de derde akte, waarin Tristan’s oneindige eenzaamheid tot uitdrukking komt.
Vorspiel und Hirtenreigen – Furtwängler
Synopsis: Een herder komt naar Kurwenal, die bij Tristan’s bed zit te waken. De herder kijkt naar de zee, maar er is geen schip in zicht dat hulp zou kunnen brengen. Tristan wordt wakker en is verward. Kurwenal probeert hem op te vrolijken. Langzaam wordt Tristan wakker en als zijn gedachten in een koortsig delirium naar Isolde gaan, wordt Tristan onrustig.
Kurwenal wordt zielig, maar Tristan brengt de morbide stemming terug. Lange tijd blijft hij in een schemertoestand hangen, maar de gedachten aan Isolde keren terug, de muziek steekt de kop op en Tristan zingt zich het vuur in. Spoedig zakt hij uitgeput weer weg.
Hei nun! Wie du kamst! – Wächter / Windgassen
Synopsis: Wanneer Kurwenal hem vertelt dat hij Isolde heeft laten halen, keert de extase terug in Tristan en nu al meent hij koortsachtig een schip te zien.
Tristan is geëlektriseerd, zijn jubelende gezang bereikt steeds grotere hoogten
Noch losch das Licht nicht aus / Windgassen
Synopsis:Tristan fantaseert dat het schip eraan komt. Een shawm klinkt en ze zien het schip. Eerst vrezen ze dat het op de rotsen zal botsen, maar het haalt veilig de haven.
Bist Du nun tot? – Windgassen
Synopsis: Tristan wacht ongeduldig op Isolde. Zijn extase neemt toe. Als hij haar ziet, staat hij op van het bed en rent haar tegemoet.
De melodie van “Barg im Busen” begeleidt Tristan’s ongeduld, syncopisch pulserend in de bas van het orkest. Begeleid door verschillende motieven, groeit Tristan’s opwinding. Als hij in Isolde’s armen ligt, bereikt het verlangende motief zijn hoogtepunt.
Oh diese Sonne! – Suthaus / Flagstadt
Synopsis:Als Isolde hem in haar armen houdt, beseft ze dat hij binnenkort zal sterven, ze hoopt nog één uur met hem door te brengen. Maar Tristan sterft na hun eerste omhelzing. Geschokt zakt ze bewusteloos over het lijk in elkaar.
Ha! Ich bin’s süssester Freund! – Stemme
De liefdesdood
Synopsis: De stuurman komt binnen en meldt dat Marke hen heeft achtervolgd. De koning had alles van Brangäne geleerd en is tot vergeving gekomen. Maar Kurwenal verwacht ten onrechte zijn wraak en sluit de poort. Spoedig roept Brangäne, maar Kurwenal wil haar niet binnenlaten. Melot staat voor de poort en breekt hem open. Kurwenal raakt met hem in gevecht en doodt hem, waarna hij zichzelf executeert. Al snel staat Marke voor de deur, gaat naar binnen en gaat geschokt naar Tristan’s bed. Marke ziet Isolde, die niet meer reageert. Ontdaan is zij het rijk van Tristan binnengetreden en haar ziel verlaat de wereld.
De zogenaamde “Liebestod” is eigenlijk geen dood, maar, zoals Wagner het tafereel noemde, een “transfiguratie”, of zoals Isolde het uitdrukt: “Verdrinken – zinken – onbewust hoogste genot!” (“Ertrinken – versinken – onbewusst höchste Lust!”)
De opera vervaagt met het oplossen van de spanning na vier uur met de twee beroemde Bes-groot slotakkoorden.
Mild und Leise – Stemme
Opname-aanbeveling
Ludwig Suthaus, Kirsten Flagstad, Blanche Thebom, Dietrich Fischer-Dieskau, Josef Greindl o.l.v. Wilhelm Furtwängler en het Philharmonia-orkest en -koor van het Koninklijk Operahuis Kloostertuin.
Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over TRISTAN UND ISOLDE van Richard Wagner
Plaats een Reactie
Meepraten?Draag gerust bij!