Online operagids en synopsis bij Korngold’s DIE TOTE STADT
Dit werk behoort tot de grote opera’s van de 20e eeuw. Korngold roept opnieuw de roes op van laatromantische muziek, verdovend in haar weelde en melancholie.
Inhoud
♪ Akte I
♪ Akte II
♪ Akte III
Highlights
♪ Behutsam! Hier ist alles alt und gespenstig
♪ Glück, das mir verblieb Luitlied
♪ Da bist du ja, Marie, ich wusste es
♪ Bravo, guter Pierrot – Halt ein! Du eine auferstandene Tote?
♪ Mein Sehnen, mein Wähnen Het lied van Pierrot
♪ Finale
Opname-aanbeveling
Première
Hamburg en Keulen, 1920
Libretto
Paul Schott alias Julius Korngold, gebaseerd op Georges Rodenbachs novelle Brugge-la-morte uit 1892, en de theaterversie daarvan Le mirage (Het luchtspiegeling).
Hoofdrollen
Paul, weduwnaar (tenor) - Marietta, danseres op doorreis (sopraan) - Marie, verschijning van Pauls overleden vrouw (sopraan) - Frank, vriend van Paul (bariton) - Fritz, de Pierrot van het theater (bariton).
Opname-aanbeveling
ARTHAUS DVD, James King, Karan Armstrong, William Murray, Margit Neubauer, Donald Grobe o.l.v. Heinrich Hollreiser en het Orkest van de Deutsche Oper Berlin.
Commentaar
Korngold het wonderkind
Korngold, die in 1897 in Brno in het Oostenrijkse keizerrijk werd geboren, werd vaak het grootste muzikale wonderkind aller tijden genoemd, zelfs groter dan Mozart. Zelfs als kind al hadden zijn composities de kwaliteit van een volwassen componist. Hij werd gesteund maar ook beschermd door zijn vader, de gerespecteerde (en scherp getongde) Weense muziekcriticus Julius Korngold. Reeds op 19-jarige leeftijd schreef Erich zijn eerste eenakter, “De Ring van de Polycrat”, die het publiek in vervoering bracht. Op 19-jarige leeftijd begon hij met het componeren van “De Dode Stad”, maar de Eerste Wereldoorlog dwarsboomde zijn plannen. Hij werd opgeroepen als muzikant en hervatte het werk aan de opera in 1919.
In deze jaren ontmoette hij Luise von Sonnenthal (zijn latere vrouw Luzi), die hem inspireerde voor de rol van Marietta. Ironie van de geschiedenis: net zoals de danseres Marietta door Paul (en de burgerlijke maatschappij) als sociaal minderwaardig werd beschouwd, stuitte Luzi (een actrice en zangeres) om dezelfde reden op verzet van Erichs vader.
Het libretto
Model voor het werk stond Rodenbachs “Brugge-la-morte” uit 1892, en de theaterversie daarvan “Le mirage”, die Rodenbach acht jaar later schreef.
Een kennis van de familie maakte Erich attent op het werk van Rodenbach en Erich was meteen enthousiast over het onderwerp. Hij schreef in een brief
“De eigenaardige Brugse sfeer, de melancholieke toon, de twee hoofdpersonen met hun boeiende mentale conflicten: de strijd van de erotische kracht van de levende vrouw tegen de nawerking van de mentale kracht van de dode, de diepere grondgedachte van de strijd tussen leven en dood in het algemeen, vooral de mooie gedachte van de noodzakelijke beteugeling van de rouw om de dierbare dode door de rechten van het leven, en tegelijk een rijkdom aan muzikale mogelijkheden om er vorm aan te geven, dat alles trok mij aan.
Het materiaal van een treurende weduwnaar die bezwijkt aan zijn obsessie voor een zangeres, ontmoette bij de première van de opera een zenuw van die tijd. De mensen van de naoorlogse jaren kenden de gevoelens van verlies maar al te goed, en de werken van de Weense Siegmund Freud (die Julius Korngold persoonlijk kende) over psychoanalyse waren zeer actueel; zijn boek “De interpretatie van dromen” werd gepubliceerd in 1900. Pauls ontmoeting met Marietta is uiteindelijk niet meer dan een poging tot therapie die Paul onbewust onderneemt om zijn innerlijke conflict op te lossen dat is voortgekomen uit de catastrofe van Maria’s dood. Af en toe wordt deze opera vergeleken met Hitchcocks psycho-thriller Vertigo, die 25 jaar later verscheen.
De Korngolds gaven Hans Müller, de librettist van de tweede eenakter van Korngold, de opdracht, maar waren niet tevreden toen zij de eerste schetsen beoordeelden, en Korngold senior nam het werk van de librettist persoonlijk op zich. Julius Korngold volgde grotendeels het literaire model van Rodenbach, maar veranderde hier en daar de geschiedenis. Zijn belangrijkste verandering was dat hij de moord niet als werkelijkheid weergaf, maar als een droomscène, waarschijnlijk om iets van het geweld uit de plot van de opera te halen en een verzoenend, sfeervol slot te creëren.
Brugge – de dode stad
Symbolisch voor de bekrompenheid van Paulus gebruikte Rodenbach Brugge als model van de “dode stad”. Tot de 15e eeuw was deze Belgische stad een bloeiende handelsmetropool en residentiestad. Toen verzandde de rivier tot aan de Noordzee en begon het verval van de stad, afgesneden van de levensader van de zee, waarvan Brugge zich nooit meer kon herstellen.
Muziek van de late romantiek
Hoe kan men de muziek van Korngold het best omschrijven? Lange tijd werd zijn muziek afgedaan als een kopie van beroemdere originelen. Zo schreef de invloedrijke Amerikaanse operacriticus Harold Schonberg in 1975: “Omdat zijn eigen creatieve verbeelding niet zo sterk was als zijn techniek, kon hij niets anders doen dan herhalen wat eerdere componisten al hadden gedaan.” Deze kritiek woog des te zwaarder omdat Korngold, met zijn latere werk in Hollywood, dit cliché magnetisch aantrok.
Inderdaad treffen we in Korngolds muziek een enorme klankkracht aan, gehuld in expressionistisch gewaad, met luide dissonanten en het luiden van klokken die aan Mahler doen denken. We horen de muziek zinderen in een warmte en expressie die ons doet denken aan Richard Strauss’ Salome. En tenslotte horen we melodieën die zich met hun sensualiteit en zoetheid kunnen meten met Puccini.
Julius Korngold kende Gustav Mahler persoonlijk door zijn werk, en de toenmalige Weense hofoperadirecteur leerde de toen negenjarige Erich kennen toen hij in zijn appartement een cantate voor de meester mocht spelen. Mahler zou opgewonden hebben uitgeroepen: “Een genie! Een genie!”. Vier jaar later nodigde Mahler de toen 13-jarige uit om de repetities voor de première van de 8e symfonie bij te wonen. Deze ervaring moet een diepe indruk op de jonge Erich gemaakt hebben, want de orkestratie van De dode stad is vrijwel identiek aan Mahlers nummer acht. Evenals Mahler vulde Korngold het orkest van de laatromantiek in volle omvang aan met kleurrijke instrumenten als celesta, harmonium, kerkklok, mandoline en piano. Daarnaast gebruikte hij, net als Mahler, een windmachine en een jongenskoor.
Na de jaren zeventig vond De dode stad geleidelijk zijn weg naar het repertoire van de operahuizen en werd Korngold geniaal en onafhankelijk verklaard. Niemand ontkent dat Korngold beïnvloed werd door grote voorgangers en tijdgenoten. Korngold en Richard Strauss kenden en waardeerden elkaar, maar tegenwoordig is men het er algemeen over eens dat Korngold geen tweede Strauss was, maar de eerste Korngold.
Leitmotieven
Korngold gebruikte verschillende leidmotieven voor de opera. Het meest dominante is het prachtige thema van de aria “Das Glück, das mir blieb”, dat we telkens weer tegenkomen. Ook het Brugse motief is hoorbaar, een bijzonder mooi voorbeeld daarvan is verderop te vinden in de beschrijving van de scène aan het begin van de tweede afbeelding. Daarnaast zijn er nog andere leidmotieven, maar door de rijkdom van de partituur, de overvloed van de orkestratie en de complexiteit van de motieven zelf, zijn sommige daarvan moeilijk te horen (haarmotief, opstandingsakkoorden, vergankelijkheidmotief, enz.).
Wereldpremière en het lot van het werk
Toen Korngold de voltooiing van zijn “dode stad” aankondigde, streden de operahuizen om de rechten om het werk in première te brengen. Uiteindelijk kregen drie operahuizen, Hamburg (onder leiding van Pollack), Keulen (onder leiding van Klemperer) en Wenen, de rechten om het werk voor het eerst op dezelfde avond uit te voeren. Wenen moest toen afzeggen om redenen van bezetting.
Het werk werd vanaf het begin toegejuicht en Korngold, die bij de première in Hamburg aanwezig was, werd gevierd. Het publiek vocht om kaartjes, in Hamburg werd het werk alleen al in het eerste seizoen 26 keer opgevoerd. Kort daarna werd het werk opgevoerd in Wenen, New York, Praag en Zürich en werd het tien jaar lang een succesverhaal. Aan deze fase kwam abrupt een einde door de machtsovername van de Nazi’s, toen de werken van Joodse componisten verboden werden om uit te voeren.
Korngold emigreerde in de jaren 1930 naar Amerika en werd voor het eerst actief in de filmindustrie door een uitnodiging van Max Reinhard, die in Hollywood werkte aan een verfilming van “A Midsummer Night’s Dream”. In de volgende 10 jaar werd hij de meest gerenommeerde filmcomponist en baanbrekend werk en kreeg zelfs een Oscar voor zijn filmmuziek bij “Robin Hood”.
“De Dode Stad” heeft zich tijdens Korngolds leven nooit hersteld en verdween van het repertoire. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog woonde Korngold zelf, toen al lijdend aan hartkwalen, in 1954 een reprise van de opera bij in München. Korngold moest bitter vaststellen dat “de stoffige symboliek” van het werk niet meer in trek was.
Pas in de jaren zeventig begon de renaissance met de opname door Leinsdorf, en sinds het begin van de 21e eeuw heeft het werk zich weer een plaats weten te veroveren op het internationale repertoire.
DIE TOTE STADT Akte 1
Synopsis: In Pauls sombere appartement in Brugge. De huishoudster Brigitta ontvangt Pauls oude vriend Frank, die met spoed is overgekomen. Ze kijken naar de versierde foto van Marie, Pauls overleden vrouw, voor wie als een relikwie een haarkleed van Maries hangt. Brigitta vertelt over Pauls vreemde toestand.
Meteen vanaf het begin schittert het orkest in alle kleuren. Brigitta zingt opzwepende muziek uit de laat-romantiek, voluptueuze passages en het grote orkest zingt weidse melodieën voor de komst van Paul.
Behutsam! Hier ist alles alt und gespenstig
“De droom om terug te keren”
Synopsis: Paul komt terug in zijn appartement en is blij zijn vriend Frank te zien. Paul komt op hem helemaal niet over zoals Brigitta hem beschreef. Bijna extatisch vertelt hij over een ontmoeting die hij had met zijn denkbeeldige vrouw in zijn armen tijdens een van zijn eenzame wandelingen. Hij zag een vrouw die op zijn Marie leek. De volgende dag sprak hij met haar, haar stem was die van Marie, God had haar aan hem teruggegeven! Frank probeert hem uit te leggen dat hij in de waan was geraakt van “de droom van de terugkeer”. Maar Frank wil er niets van weten.
Na de begroeting van Frank duikt Paul in de wereld van Marie. Ingeleid door fluit en harp, zingt Paul lange lijnen met een ingehouden orkest.
Frank! Freund!
“Glück, das mir verblieb” – Het grote Lied van Korngold
Synopsis:De bel gaat, Paul is al in verwachting van Marietta. Hij kijkt naar de foto van zijn vrouw en is blij dat God haar aan hem heeft teruggegeven! Marietta komt binnen, en Paul is gefascineerd door haar, die zo bedrieglijk op zijn Marie lijkt. Als hij haar een sjaal geeft en zij die over zich heen gooit, roept hij uitzinnig “Marie!” Marietta is een danseres die op doorreis is tijdens een engagement in Brugge. Als ze een luit in het appartement ziet, zingt ze vrolijk een liedje voor Paul. Paul is ontroerd, het is precies hetzelfde liedje dat Marie vroeger zong.
Dit stuk is het beroemdste van Korngold ooit. Het is een nostalgisch solostuk (dat overgaat in een duet) midden in een psychodrama. Het heeft de functie om de relatie tussen Paul en Marietta emotioneel te maken voor de luisteraar, om zo een maximaal contrast te creëren met het drama dat volgt, en dat gaat tot Paul’s moord op Marietta. Het karakter van dit stuk is liedachtig of zelfs operette-achtig. Al in het begin glinstert het orkest, dat met glockenspiel, celesta en harp een typische laat-romantische kleuring heeft. De belletjes van de celesta roepen een romantische, bijna kinderlijk naïeve stemming op.
We horen het duet eerst in de oorspronkelijke instrumentatie voor sopraan en tenor met Jonas Kaufmann en Julia Leiter. Kaufmann debuteerde in 2019 in de rol van Paul.
Glück, das mir verblieb – Kaufmann / Leiter
De volgende opname is een hemelse soloversie voor versie van Elisabeth Schwarzkopf, die zich kenmerkt door het langzame tempo. Het verlangen van haar stem, schor van opwinding, kwijnt weg in de beste zin van het woord.
Glück, das mir verblieb – Schwarzkopf
De verschijningen en het bacchanaal
Synopsis: De coquette Marie is onstuimig en neemt Paul niet serieus. Als ze de foto van Marie ziet, is ze verbaasd over de gelijkenis met haar en is ze verbaasd over het vreemde gedrag van Paul. Vanaf de straat hoort ze het geroep van Gaston, die haar oproept zich te haasten, want de avondvoorstelling staat op het punt te beginnen. Ze moedigt Paul aan haar in het theater te bezoeken en verlaat het huis. Paul is alleen, Marie verschijnt aan hem en waarschuwt hem trouw te zijn, Paul legt haar uit dat hij alleen haar in Marietta ziet. De verschijning verdwijnt en Paul ziet Marietta’s verschijning dansen in een vloeiend fantasie danskostuum, schitterend versierd, verleidelijk verleidelijk. Hierop klinken orgiastische dansritmes.
De twee stemmen zingen in een afgemeten tempo in een betrekkelijk hoog register, Marie is als van een afstand te horen, de illusie wordt chromatischer en spookachtiger en zinkt terug in de rust van het begin tot het met de verschijning van Marietta ontaardt in een bacchanale danswaanzin.
Da bist du ja, Marie, ich wusste es – Vogt / Pavlovskaya
DIE TOTE STADT Akte 2
De klokken en het Brugse thema
Synopsis: De contouren van een desolate, verlaten kade worden zichtbaar. Het is nacht. We zien een klokkentoren en daarnaast woongebouwen, zwak verlicht door gaslantaarns.
De tweede akte begint met een expressief preludium. Over flikkerende strijkers horen we kerkklokken en in de blazers klinkt herhaaldelijk het Brugse motief:
Prélude
Synopsis: Paul verschijnt en loopt naar het huis waar Marietta woont. Zijn gedachten zijn duister, hij had Marietta nog niet ontmoet in het theater en wil naar haar appartement gaan. Hij kijkt naar haar raam en ziet een schaduw achter het gordijn. Een groep nonnen nadert hem. Hij herkent Brigitta in de groep, die hem had verlaten. Zij ziet hem en beschuldigt hem ervan Marie ontrouw te zijn geweest.
De dreigende klokken herinneren Paul aan de dag waarop Marie werd begraven. Tussendoor hoor je de wind (van de windmachine) over de verlaten kade strijken. In Jetzt trage ich die Unruhe des Begehrens… “(“Nu draag ik de rusteloosheid van het verlangen…”) wordt de wind sterker en klinkt het orkest met een zware fff, totdat hij wegvalt en Brigitta verschijnt.
Was ward aus mir?
Paul ziet Frank
Synopsis: Als Paul het huis nadert, ziet hij een man de deur van het slot doen. Het is zijn vriend Frank. Tot zijn schrik verneemt Paul dat Frank ook haar minnaar is. Als hij eist dat Paul haar met rust laat, krijgen de twee ruzie en pakt Paul hem de sleutel van Martta’s appartement af. Frank verbreekt hun vriendschap en verlaat het huis.
Wohin? – King / Armstrong
Mein Sehnen, mein Wähnen
Synopsis: Plotseling hoort hij het geluid van een naderend gezelschap. Marietta komt thuis met haar theatergroep op een schip en hij hoort ze zingen en lachen. Onder hen zijn de rijke mecenas graaf Albert en de acteur Fritz, die een Pierrotkostuum draagt. Ze hebben champagne en eten bij zich en maken het zich gemakkelijk op de nachtelijke kade. Marietta vraagt Fritz een liedje voor haar te zingen, ze weet dat Fritz verliefd op haar is.
Pierrot zingt een lied vol melancholie met een langzame, walsachtige begeleiding. Het is een van die Korngold-liederen met zijn rijke kleuren en uitbundige melodieën. Dit lied wordt aangevuld door een prachtig neuriënd koor, dat onvermijdelijk doet denken aan Puccini’s Madama Butterfly.
Mein Sehnen, mein Wähnen – Hampson
Synopsis: Gelukkig wil Marie voor haar beschermheer graaf Albert een scène uit een toneelstuk naspelen. Ze wil Helene spelen uit Meyerbeers “Robert le diable”, in een scène waarin ze opstaat als een dode. Op de achtergrond hoor je kerkklokken luiden, en de nonnen passeren de theatergroep op hun terugweg. Paul kijkt onherkenbaar naar de scène van de verrijzenis. Hij stormt de scène binnen en grijpt Marietta. Na een kort handgemeen stuurt Marietta de theatermensen weg en blijft alleen achter met Paul. Verbitterd beschuldigt Paul haar ervan hem te hebben bedrogen met zijn beste vriend. Wraakzuchtig vertelt hij haar dat hij haar alleen begeerde omdat ze op zijn overleden vrouw leek, en dat hij haar nu gaat verlaten.
Voor deze scène kon de zanger van Paulus een korte pauze nemen. Nu komt een scène die een van de meest dramatische en uitputtende passages van allemaal is. De uitbarsting van Paul komt overeen met die van een vulkaan, de passages zijn genoteerd in hoge tessitura, sommige passages zijn in de partituur zelfs genoteerd als “schreeuwend”.
De Amerikaanse tenor James King omschreef deze rol ooit als de toonhoogte van een Puccini-opera, begeleid door een Wagneriaans orkest, als even moeilijk als Othello en de enige rol die hem angst inboezemde.
Bravo, guter Pierrot – Halt ein! Du eine auferstandene Tote? – King / Armstrong
Het extatische einde van de act
Synopsis: Marietta herinnert hem aan de extatische uren van liefde die ze samen beleefden en Paul voelt dat hij haar niet kan verlaten. De twee kussen elkaar hartstochtelijk op een bankje in het park. Marietta wil nu met hem mee zijn huis in om te vechten tegen de geest van zijn overleden vrouw die hem bezit.
Deze passage is een van de hoogtepunten van de opera. Marietta herkent Pauls mentale angst. Ze moet in deze scène dramatisch en verleidelijk klinken om Pauls gewetenskwellingen en erotische verlangens geloofwaardig te maken. De tweede akte sluit af met een Tristan-achtige extase.
Paul du leidest? (Marietta, Paul) – King / Armstrong
DIE TOTE STADT Akte 3
Marietta zoekt de confrontatie met Marie
Synopsis: Het is ochtend en Marietta verschijnt in witte ochtendjurk in de kerkachtige kamer van Marie. Ze blijft even roerloos staan en stormt dan wild voor de foto van Marie uit. Marietta spoort de geest van Marie aan de levenden achter te laten. Van buiten hoort zij kindergezang, dat afkomstig is van een processie die door de straat trekt. Paul verschijnt, de processie had hem naar buiten gedreven. Nu wil hij dat Marietta de kamer verlaat. Marie wil blijven. Ze flirt met hem en vraagt hem haar in de kamer te kussen. Paul duwt haar brutaal terug in de stoel.
Het voorspel van de derde foto toont Mariettas onrust. Je kunt de storm letterlijk in haar binnenste horen, de muziek wordt steeds dringender en sneller. Korngold gebruikt het voorspel om Marietta’s verschijning voor te bereiden met veel uitgeschreven dramatische rubati.
Terwijl de scène zich ontvouwt, kijkt Marie vanuit het raam naar de stoet kinderen, hun gezang overlappend met de muziek van het drama dat zich in de kamer afspeelt.
Prélude …Dich such ich, Bild – King / Armstrong
Synopsis: De religieuze ceremonie wekt waanideeën op bij Paul. Marietta plaagt Paul vanwege zijn vroomheid en vraagt hem haar te kussen. Maar Paul zit gevangen in zijn waanideeën.
In de opname hieronder begint de extatische waan van Paul na 3 minuten. De religieuze ceremonie en zijn emotionele toestand doen hem op zijn knieën vallen. De processie lijkt de kamer binnen te komen en neemt Paul gevangen. De muziek explodeert letterlijk, woorden zijn niet meer mogelijk om zijn gevoelens uit te drukken, alleen de muziek kan de demonen in Paul beschrijven. Wanneer hij tot rust komt, hoort men het koor latijnse woorden zingen, gezongen in een ostinato ritme. Wanneer Marietta hem minachtend toeroept “Je bent vroom!” en hem wil kussen, valt hij terug in waanzin, roept woorden met een hoge stem en stort in.
Sei klug, sei gut – Koning / Armstrong
De grote finale
Synopsis: Ze heeft zichzelf moeten redden uit een moeilijke jeugd en ze wil het recht hebben om Paul helemaal voor zichzelf te hebben. Alleen deze nacht wil hij haar vol lust hebben en overdag speelt hij de vrome. Ze gaat naar Marie’s schilderij en grijpt haar haarvlecht, die als een relikwie wordt tentoongesteld. Paul waarschuwt haar de haarvlecht niet te ontheiligen. Des te meer flirt Marie ermee. Paul is buiten zichzelf wanneer Marie wild danst met de vlecht, Paul verliest zijn geduld, rukt het haar uit haar hand en wurgt Marietta ermee, terwijl hij stamelt hoeveel de dode Marietta op Marie lijkt.
Synopsis: Het licht gaat uit. Als het weer aangaat, wordt Paul wakker en is de kamer weer zoals hij was aan het begin. Brigitta verschijnt, en even later Marie, die haar paraplu was vergeten. Tenslotte verschijnt Frank, die in Pauls gezicht ziet dat er een wonder is gebeurd. In feite realiseert Paul zich dat de episode slechts een droom was en dat hij in staat was zich los te maken van Marie en Marietta. Hij gaat naar de deur en verlaat de kamer met een afscheidsgroet.
Beetje bij beetje ontwaakt Paul uit zijn droom, het orkest begeleidt hem teder. Met de verschijning van Brigitta wordt het orkest rustiger en verschijnt Marietta, begeleid door fluiten. Als Frank verschijnt, verandert de muziek in een stralend Bes-groot en het stuk eindigt in een breed adagio met melancholisch vertrouwen.
Die Tote, wo, lag sie nicht hier … Glück, das mir verblieb – King / Armstrong
Opname-aanbeveling
ARTHAUS DVD, James King, Karan Armstrong, William Murray, Margit Neubauer, Donald Grobe onder leiding van Heinrich Hollreiser en het Orchester der Deutschen Oper Berlin
Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over “DIE TOTE STADT” van Erich Korngold.