Online operagids en synopsis bij Mozarts IDOMENEO
Mozart beschouwde Idomeneo als zijn grootste werk in het genre van de opera. Geïnspireerd door de opera’s van Gluck, die hij in zijn Parijse periode had gezien, schreef hij misschien wel de beste barokopera uit de geschiedenis.
Inhoud
Highlights
Estinto è Idomeneo … Tutto nel cor vi sento Woede-aria I
Zeffiretti lusinghieri Brieven scène
Andrò ramingo e solo Kwartet
Ha vinto amore Oracle
D’oreste e d’Aiace Woede-aria II
Opname-aanbeveling
Première
München, 1781
Libretto
De hoofdrollen
Idomeneo, Koning van Kreta (tenor) - Idamante, zijn zoon (sopraan, tenor, castrato) - Elektra, Prinses van Argos (sopraan) - Ilia, Trojaanse prinses (sopraan) - Arbace, Idomeneo's adviseur (tenor)
Opname-aanbeveling
EMI, Richard Lewis, Léopold Simoneau, Sena Jurinac, Lucille Udovick diretta da John Pritchard e la Glyndebourne Festival Orchestra and Chorus.
NAAR DE BIOGRAFIE VAN MOZART
Commentaar
In het begin was er een gelukje
Op weg naar Parijs was Mozart in 1775 in Mannheim gestopt en had er kennis gemaakt met het plaatselijke Residenz Theater, dat in handen was van de kunstminnende keurvorst Karl August. Orkest en zangers hadden de reputatie de beste van Europa te zijn. Mozart was onder de indruk en sloot vriendschap met de musici. Des te gelukkiger was hij toen hij drie jaar later een opdracht uit München kreeg om een opera te componeren voor Karl August, die nu in München regeerde. De prins had zonder omhaal het hele orkest en de beste zangers meegenomen naar München, waaronder Aloysia Weber, Mozarts eerste liefde en de zus van zijn latere vrouw Konstanze.
Libretto
De keuze van de “Idoménée” als onderwerp van de opera werd door de prins zelf gemaakt. Het werd geschreven door Antoine Danchet, die de Griekse tragedie van de Trojaanse huisknecht Idomeneo als basis nam en aanvulde met het liefdesverhaal van Idamante en Ilias. Mozart liet de Salzburgse kapelaan Giambattista Varesco het libretto schrijven. De belezen Varesco was een ervaren schrijver, maar hij had geen theaterervaring en schreef bijgevolg te veel tekst, die Mozart voortdurend moest inkorten. Toen Mozart in november 1780 van Salzburg naar München vertrok om de productie voor te bereiden, was het libretto nog in de maak. Hij instrueerde zijn vader per brief om zijn wensen diplomatiek aan Varesco kenbaar te maken en zo kreeg het nageslacht een diep inzicht in Mozarts werk.
Gluck was de peetvader
Toen Mozart in 1780 Idomeneo begon te componeren, had hij nog de opera’s van Gluck in zijn oren, die hij twee jaar eerder in zijn ongelukkige Parijse jaar had gezien. Mozart bewonderde de werken van de Duitser, maar zag ook de zwakke punten van de starheid van de klassieke Opera Seria. Zo componeerde hij voor Idomeneo enkele elementen die vreemd waren aan het genre, zoals de vele ensembles (kwartetten en trio’s hoorden thuis in de opera buffa). Toch blijft het werk diep geworteld in de opera seria. Castraten, grote koorpartijen, monsters, het orakel en balletten behoren tot de meest elementaire elementen.
De muziek: Koor en Orkest
Mozart was op de hoogte van de virtuositeit van het orkest en schreef de moeilijkste orkestpartij die ooit voor een opera-werk is geschreven. Mozarts vader waarschuwde zijn zoon voor de grilligheid van een orkest als het werk te moeilijk was, maar Mozart kon scoren met de grote muziek. Het symfonische aspect kreeg nog meer gewicht door het feit dat het Mozarts grote kooropera is. In totaal negen koornummers hebben een beslissende invloed op deze opera. Er werden nog meer symfonische vormen aan toegevoegd, zoals marsen en balletten.
De muziek: De zangersrollen
Mozart had zich geëngageerd om de rol van Idamante te laten invullen door een castraat en componeerde voor hem in elke akte een prachtige aria. Tot zijn verdriet voldeed de castrato dal Prato niet aan Mozarts verwachtingen; hij zong, zei Mozart, “dat het een schande was”. Het was de voorlaatste keer dat hij voor een castraat componeerde. Voor de nieuwe productie in Wenen vijf jaar later schreef hij een versie voor tenor.
Mozart zou de rol van Idomeneo liever voor een basstem hebben geschreven. Maar de Seria Conventie eiste een tenor voor dit type rol, en de Prins zorgde voor de nu 66-jarige Anton Raaf. Die naam beloofde nog veel glamour en prestige voor het theater, want hij was al tientallen jaren de belangrijkste coloratuurzanger in Europa. Op hoge leeftijd waren zijn coloraturen nog redelijk, maar verder had hij niet veel meer te bieden. Dus componeerde Mozart veel “gesneden noedels” voor hem, zoals hij de coloraturen noemde.
Mozart bracht veel tijd door met Raaf tijdens de maanden in München waarin hij de compositie voltooide en de eerste uitvoering voorbereidde. Raaf werd een vaderlijke vriend voor hem en Mozart schijnt van zijn rijkdom aan ervaring geprofiteerd te hebben. Op een gegeven moment sprong de vonk van inspiratie over, en Mozart componeerde de revolutionaire aria “Fuor del mar” voor Raaf, die misschien zoiets werd als de geboorte (of op zijn minst de aankondiging) van de romantische heldentenor. In een brief over zijn samenwerking met Raaf, schreef Mozart zijn beroemde zin: “Ik houd ervan dat de aria even geschikt is voor een zanger als een goed gemaakte jurk”.
De rollen van Elettra en Illia tonen Mozart reeds als de meester van de komende jaren. Elettra is met haar hoge vocale virtuositeit en haar abominabele geestesgesteldheid een waardige voorloper van de “Koningin van de Nacht” en in Illia horen we reeds de Gravin en Pamina. De twee rollen werden toevertrouwd aan de gezusters Wendlinger, die tot de beste zangers behoorden en met hun respectievelijk 44 en 42 jaar een zekere waarde hadden.
Opvoeringsgeschiedenis
De première van Idomeneo was een succes, zijn vader en zus Nannerl zaten op 29 januari 1781 trots in het Münchense Residenztheater. Maar het succes was niet groot genoeg om de carrière van Mozart op gang te brengen. Hoewel de prins tevreden was, miste Mozart zijn doel om Kapellmeister in München te worden en onafhankelijk te worden van het hof in Salzburg. Tot zijn ergernis werd de opera slechts een paar keer opgevoerd en verspreidde zich daarna slechts langzaam. Het duurde een volle vijf jaar voordat de eerste opvoering in Wenen plaatsvond. Daarna werd het stiller en Idomeneo trof het lot een “opera voor fijnproevers” te worden. Pas in de jaren zeventig van de 20e eeuw beleefde het een renaissance met het werk van Harnoncourt.
Reistip voor operaliefhebbers: bezoek het premièretheater in München
IDOMENEO Acte I
Synopsis: In de vertrekken van het koninklijk paleis.
De ouverture is een populair concertstuk. Het begint met een heroïsch akkoord, dat waarschijnlijk het heroïsche karakter van de hoofdrollen beschrijft. Donkere passages vertroebelen de stemming enigszins, maar over het geheel genomen schreef Mozart een boeiende, virtuoze prelude die het orkest in zijn beste licht liet zien en het publiek zeker vanaf het begin wist te boeien.
Sinfonia – Gardiner
Ilias liefdesverdriet
Synopsis: De Trojaanse prinses Ilia treurt om haar lot. Ze werd gevangen genomen door de Grieken in de oorlog om Troje. Tijdens de overtocht naar Kreta kwam haar schip in een storm terecht en werd ze gered door Idamante, de zoon van de Griekse koning Idomeneo. Zij wordt verliefd op hem, maar hij is voorbestemd om te trouwen met Elettra, de prinses van Argos. Wroeging teistert haar vanwege haar liefde voor een vijand van haar volk.
Deze klaagaria van Ilia begint met motieven van zuchten. Hoewel geschreven in mineur, is de aria in het eerste deel teder en zoet, en verfijnd met een delicate coloratuur. De aria bestaat uit twee delen, het tweede deel is een wat dramatischer herhaling van het eerste deel. Een cadens met een prachtige triller besluit dit stuk.
In deze scène horen we Lucia Popp, die een van de beste (de beste?) Ilia’s op plaat is. Het eerste deel is prachtig ontroerend.
Padre, germani, addio – Popp
Synopsis: Idamante belooft haar de gevangen Trojanen vrij te laten om zo de twee volkeren te verzoenen en de liefde van de Illia te winnen.
Non ho colpa – Bartoli
Synopsis: Het schip met de Trojanen bereikt de haven en de gevangenen worden vrijgelaten, zich dankbaar wendend tot de vrijgevige Idamante.
Godiam la pace – Gardiner
Elettra zweert wraak
Synopsis: Elettra wordt naar Idamante gebracht en probeert haar te beschuldigen van haar wraakgevoelens. Dan komt Arbace erbij en deelt het vreselijke nieuws mee dat Idomeneo is omgekomen in een storm voor de Griekse kust. Elettra beseft dat Idamante, als nieuwe koning, zijn hart kan volgen en dat de weg vrij is voor Ilia. Haatdragend zweert ze wraak te nemen op de Trojaanse vrouw.
Na de elegische, zachte openingsaria van Ilia, presenteert Mozart ons een woeste furie als haar antagonist. Met een pulserend getik van de cello’s en fagotten, trillende strijkers en spooklichtjes van fluiten, opent Mozart een schitterend klanktapijt dat de waanzin van Elettra omlijnt. Haar stem klinkt merkwaardig hol. Mettertijd neemt haar wanhoop toe. Het idee dat de slavin het bed zal delen met Idamante doet haar bloed koken. Haar roep om “vendetta” en “crueltà” verstikt haar bijna. Haar innerlijke woede wordt overgebracht op het orkest en de muziek vloeit naadloos over in de stormmuziek van de volgende scène.
Estinto è Idomeneo … Tutto nel cor vi sento – Moser
Synopsis: In feite is het schip van Idomeneo niet gezonken. De Grieken wisten in een zware storm naar de kust te ontsnappen.
In de strijkers horen we de storm razen en in de fluiten het fluiten van de wind. Voor deze stormscène componeerde Mozart een prachtig koraaleffect: een groter koor op de scène en een kleiner koor achter de scènes reageren canonisch op elkaar, waardoor een stereofonisch effect ontstaat.
Pietà, numi, pietà – Gardiner
Idomeneo: een rol niet alleen voor tenoren van Mozart?
Synopsis: Idomeneo kan zich met zijn laatste energie naar de kust redden en zweert dat hij uit dankbaarheid de eerste de beste persoon die hij ziet aan de goden zal offeren.
Mozart’s tenorrollen zijn over het algemeen niet erg geschikt voor Verdi tenoren. Ze vereisen een lyrisch zachte, beweeglijke stem die de hoge tonen zonder druk kan laten vloeien en mooie lijnen legatissimo kan zingen met klassieke elegantie, want Tamino, Belmonte en co. zijn gevoelig en zijn geen slinkse Duca di Mantova’s of heldhaftige Manrico’s. Idomeneo is een uitzondering in het Mozart-repertoire. Het is een rol die tot op zekere hoogte binnen het bereik van de Verdi-tenor ligt, en daarom heeft deze rol een bijzondere aantrekkingskracht op deze zangers. Placido Domingo nam de rol op zich en zong Idemeneo ongeveer twintig keer op het toneel. Net als Pavarotti mist hij het vermogen tot coloraturen, maar in de uitvoering van deze aria is dat minder belangrijk en zingt Domingo dit stuk met prachtig legato en timbre.
Vedrommi intorno – Domingo
Synopsis: Idomeneo ziet een eenzame man en wordt overmand door gewetenskwellingen. Hij weet niet dat het Idamante is die zich naar de kust heeft gehaast om de schipbreukeling te zoeken. Vader en zoon herkennen elkaar niet, en Idomeneo wendt zich tot de onbekende man. Wanneer deze hem vertelt over de tragische dood van zijn vader, beseft Idomeneo met afschuw dat zijn slachtoffer zijn eigen zoon is. Nu herkent Idamante zijn vader en wil hem gelukzalig omhelzen. Maar hij heeft een afkeer van zijn vader en eist dat hij hem nooit meer ontmoet. Idamante begrijpt dit niet en is geschokt.
Deze scène kan door een autobiografische bril bekeken worden: Mozart had ten tijde van de compositie een hechte band met zijn vader. Met de dood van Anna Mozart in Parijs werd Wolfgang nog meer een referentiepunt voor Leopold, zoals de levendige correspondentie bewijst. In deze tijd voelde de zoon zich af en toe “overbeschermd” door zijn vader, maar hun relatie was hecht. Voor Mozart was deze relatie een overheersend kenmerk van zijn leven, en zij inspireerde Mozart bij het vormgeven van de relatie tussen Idomeneo en Idamante.
Mozart was een meester in psychodrama. Hij had een enorm inzicht in mensen en hun behoeften en verplaatste het drama meesterlijk naar de muziek. In deze aria verandert de stemming van Idamante verschillende keren om zijn fragiele toestand te tonen. In de rusteloze zestienden voelen we de wanhoop vanaf het allereerste begin. Verscheidene malen veranderen de stemming en het tempo, om de verwarring van de jongeman te weerspiegelen.
Il padre adorato – Bartoli
Synopsis: Kretenzische vrouwen verschijnen en omhelzen blij de thuisblijvers.
Op dit punt horen we een ander koorstuk. De koperblazers zorgen voor een plechtige stemming en twee solokoristen vullen het vrolijke koor aan.
Marcia … Nettuno s’onori
IDOMENEO Acte II
Synopsis: Terug in het paleis overlegt Idomeneo met Arbace, en de vertrouwelinge raadt hem aan Idamante samen met Elettra naar Argos te sturen. Als Arbace vertrekt, verschijnt Ilia voor de koning en vertelt hem dat zij Kreta als haar nieuwe thuis beschouwt en Idomeneo als haar vader.
Deze scène met Idomeneo en Elettra is muzikaal geladen met erotiek. Hebben we geen liefdesaria van Elettra gehoord? Is de pijn in Idomeneo’s stem meer dan die van een “schoonvader”? De twee personages lijken niet onverschillig tegenover elkaar. Vanaf nu weerklinkt een ander relatiedrama in deze opera. Opnieuw schrijft Mozart (zoals later in de opera’s van da Ponte) in de muziek dingen uit waarnaar we in de tekst alleen maar kunnen gissen.
Voor veel luisteraars is deze aria van Ilia een van de hoogtepunten van de opera. Het is de mengeling van droefheid en geluk die leidt tot de mooiste luisterervaringen in Mozarts muziek. Bij de zangstem en de orkestrale begeleiding van de gedempte strijkers componeerde hij een groep concertante blaasinstrumenten, die samen en met afzonderlijke figuren de aria verrijken.
Se mai pomposo apparse … Se il padre perdei – Mathis
De beroemde “Fuor del mar”
Synopsis: Idomeneo is blij en verrast door Ilia’s verandering van hart. Hij vermoedt dat zij verliefd is op Idamante en is vol leedvermaak over het leed dat hij de twee aandoet.
Deze aria Idomeneos toont een nieuwigheid van Mozart. Hoewel deze aria gecomponeerd is in een klassieke barokke da capo vorm (ABA’), was een dergelijke heroïsche, hartstochtelijke aria nog nooit eerder door tenoren gehoord. De tenor moet lange coloraturen beheersen. Mozart componeerde de aria naar de keel van Anton Raaff, de eerste Idomeneo, die beroemd was om zijn coloratuurkunsten.
Mozart schreef ook een tweede versie voor de Weense uitvoering, die minder coloraturen bevat (en bijvoorbeeld door Pavarotti en Domingo werd gekozen).
Juan Diego Florez verraste met zijn Mozart-recital in 2018. Zijn stem is in de loop der jaren donkerder en dieper geworden. Zijn coloraturen zijn (zoals verwacht) grandioos en de stem heeft de nodige kracht. Een adembenemende opname!
Fuor del mar ho un mar nel seno – Florez
Jadlowker’s ornamenten van de foto uit 1919 zijn prachtig en lijken als parels aan een ketting te zijn opgesteld. De trillers op 2:03 en aan het eind zijn gewoonweg prachtig.
Fuor del mar ho un mar nel seno – Jadlowker
Synopsis: Elettra heeft gehoord van Idomeneo’s besluit en is blij met de wending van de gebeurtenissen, dat ze Idomeneo van zijn minnaar kan afsnauwen.
Chi mai del mio prov opiacer piu dolce! … Idol moi – Herteros
Het hemelse “Placido è il mar”
Synopsis: Ze gaat naar de haven voor vertrek.
In de golvende 6/8 maat zingt het koor over de kalme stilte van de zee. Verleidelijk, in de stijl van een sirene horen we het vrolijke Elettra, een waarlijk hemels stuk!
Sidonie sponde … placido è il mar – Martinpelto / Gardiner
Synopsis: Idamante wacht hen daar op, en ze worden door hem uitgezwaaid.
Een elegisch trio verrukt de luisteraar. Het tweede deel is geschreven in het tempo van Allegro en gaat met het sprankelende slot mee en gaat naadloos over in de storm.
Pria di partir, o Dio! – Simoneau – Udovich – Lewis
De wraak van de goden
Synopsis: Als ze net op de boot stappen, verschijnt er een verschrikkelijk zeemonster.
Mozart schreef een ongelooflijk effectieve orkestmuziek voor deze elementaire gebeurtenis
Qual nuovo terrore – Mackerras
Synopsis: Idomeneo wendt zich tot de goden en biedt zich aan als slachtoffer. Verschrikt slaan de Kretenzers op de vlucht voor het monster.
Corriamo fuggiamo – Gardiner
IDOMENEO Acte III
Ilia’s briefscène – “Zeffiretti lusinghieri”
Synopsis: Ilia bevindt zich in de koninklijke tuinen en vraagt de Zephyrs om Idamante van haar liefde te vertellen.
Mozart schreef voor deze briefscène de tedere, dromerige cavatina “Zeffiretti lusinghieri”, die al lijkt te verwijzen naar de briefscène “che soave zefiretto” uit Le nozze di Figaro.
Solitudini amiche … Zeffiretti lusinghieri – Cotrubas
Synopsis: Idamante is terug in het paleis en heeft besloten de strijd tegen het monster aan te gaan en wil afscheid nemen van Ilia. De twee bekennen elkaar hun liefde.
In dit stuk horen we een zeldzaamheid: liefdesduetten zijn zeldzaam in de muziek van Mozart.
Si io non moro a questi accenti
Het kwartet “Andrò ramingo e solo”
Synopsis: Ze worden overrompeld door Idomeneo en Elettra. Idomeneo eist dat Idamante Kreta verlaat zonder hem de reden te vertellen.
Dit kwartet is een van de grote scènes van Mozart. De tegengestelde gevoelens van de vier personen worden in dit kwartet op virtuoze wijze samengebracht. Mozart zelf beschouwde deze passage als de grootste passage in deze opera.
Toen Mozart Konstanze in Salzburg aan zijn vader voorstelde en zij samen musiceerden, zongen zij dit kwartet en Mozart zou op dit punt in tranen van ontroering zijn uitgebarsten en de zaal hebben verlaten.
Andrò ramingo e solo – Johnson / von Otter / McNair / Martinpelto
Synopsis: Het monster woedt op Kreta. Arbace vreest de ondergang van het koninkrijk. Hij hoopt dat in ieder geval Idamante gered kan worden. Hij roept Idomeneo op om het volk voor het paleis toe te spreken.
Se colà ne’ fati è scritto
Idomeneo onthult het geheim
Synopsis: Samen met de hogepriester en Arbace verschijnt Idomeneo voor het volk. De hogepriester vertelt Idomeneo over het grote lijden en de vele doden die het monster de Kretenzers al heeft toegebracht. Hij eist dat Idomeneo eindelijk het offer aan de goden brengt. Idomeneo onthult dat hij zijn eigen zoon moet offeren. Het volk reageert met afgrijzen
Dit koor is het donkerste van de opera. Het begint met een chromatische opgang en de pijnlijke kreten van het volk doen denken aan een requiem.
O voto tremendo – Gardiner
Synopsis:De priesters bereiden het offer voor.
Marcia
Idomeneo’s pijn
Synopsis: Idomeneo arriveert met zijn gevolg. Hij bidt pijnlijk tot de goden en vraagt om hun genade.
We horen een prachtige cantilena van Idomeneo, prachtig begeleid door pizzicati in het orkest. Het is de zuiverste Mozart, die als balsem door de keel loopt, een aria zoals hij die gewoonlijk alleen aan de vrouwenstemmen gaf.
Acogli, o re del mar – Johnson
We horen deze passage in een tweede interpretatie door Luciano Pavarotti. Pavarotti zong Idomeneo ook op het podium en op CD. De schoonheid van de stem bekoort, ook al heeft hij niet de Mozartiaanse lichtheid van de hoge noten.
Acogli, o re del mar – Pavarotti
Synopsis: Dan komt het nieuws dat Idamante het monster heeft kunnen verslaan. Idamante wordt binnengebracht met een krans op zijn hoofd. Hij heeft gehoord van zijn vaders belofte van opoffering en begrijpt nu zijn daden. Idamante is klaar om te sterven en vraagt zijn vader om hem eigenhandig te doden en zich over Illia te ontfermen. Nu is Idomeneo klaar om het offer te brengen, maar Illia werpt zich ertussen.
Cecilia Bartoli zingt deze ontroerende passage hemels in het eerste deel en brandend in het tweede.
No, la morte io non pavento … Ma che piu tardi – Bartoli
Het orakel spreekt
Synopsis: Wanneer Idomeneo haar wil wegduwen, beweegt het standbeeld van Neptunus en spreekt een orakel tot de verzamelden. De goden vergeven Idomeneo, maar niet de koning. Als Idomeneo het ambt overdraagt aan Idamante, die met Illia trouwt, zal er weer vrede heersen in het land.
Mozart gebruikt voor het eerst trombones, die in de 18e eeuw uit de mode raakten. Hij laat er drie majestueus en krachtig achter de coulissen klinken. Ze geven al een hint naar de kerkhofscène van Don Giovanni, waar de drie trombones zullen verschijnen als de stenen Commendatore verschijnt.
Ha vinto amore – Terfel
Elettra’s grote Rage aria
Synopsis:Alleen Elettra is woedend. Gedreven door zelfmoordgedachten verlaat ze woedend de plek.
In barokopera waren furiën niet ongewoon, maar waarschijnlijk was geen vrouw ooit zo wild tekeergegaan als in Mozarts woede-aria van Elettra. Het ongetemde geschreeuw, ontketend door de kwelling van teleurstelling, weerklinkt tot heesheid.
Oh ! Smania …. D’oreste e d’Aiace – Moser
Het is een belevenis om deze aria van Anna Netrebko gezien en gehoord te hebben. Misschien zijn de acuti van een dramatische coloratuursopraan als Edda Moser niet om aan te horen, maar de breedte van de expressieve mogelijkheden van de Russische dwingt respect af.
Oh ! Smania …. D’oreste e d’Aiace – Netrebko
Het feestelijke slotkoor
Synopsis: Idomeneo verkondigt de wil van de goden aan het volk. Hij is gelukkig en weer vol moed om het leven tegemoet te treden. Het volk viert de nieuwe koning en koningin.
Het stuk eindigt met een feestelijk slotkoor.
Scenda amor – Gardiner
De oorspronkelijke Münchense versie sluit af met een slotballet.
Ballett
Opname-aanbeveling
EMI, Richard Lewis, Léopold Simoneau, Sena Jurinac, Lucille Udovick onder leiding van John Pritchard en het Glyndebourne Festival Orchestra and Chorus.
Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over “IDOMENEO” van Wolfgang Amadeus Mozart.
Plaats een Reactie
Meepraten?Draag gerust bij!