LOHENGRIN by Richard Wagner – the opera guide and synopsis

Online operagids en synopsis naar Richard Wagner’s LOHENGRIN

Lohengrin was lange tijd het meest gespeelde werk van Richard Wagner. Koning Ludwig II zag het in 1857 in München en verliet het theater in tranen. Deze ervaring zou niet alleen zijn, maar ook Wagners leven veranderen.

 

 

Inhoud

Synopsis

Commentaar

Akte I (Scène aan het hof)

Akte II (Wraakscène, Balkonscène)

Akte III (Bruiloftscène, Afscheidsscène)

Opname-aanbeveling

 

Hoogtepunten

Vorspiel

Einsam in trüben Tagen (Elsa’s droom)

Nun sei bedankt mein lieber Schwan

Wie kann ich solche Huld Dir lohnen (Ortrud’s en Elsa’s duet)

Orchestervorspiel Acte III

Treulich geführt (Bruiloftsmars)

Fühl’ ich zu Dir (Liefdesduet)

In fernem Land (Grale vertelling)

Mein lieber Schwan

 

 

 

 

 

 

 

Première

Weimar, 1850

Libretto

Richard Wagner, gebaseerd op verschillende oude Duitse sagen, o.a.. Parzival van Wolfram von Eschenbach en het gedicht Lohengrin (auteur onbekend)

HOOFDTOREN

Heinrich, Duitse koning (bas) - Lohengrin, Ridder van de Heilige Graal (tenor) - Elsa, dochter van wijlen de hertog van Brabant (sopraan) - Gottfried, Zoon van wijlen de hertog van Brabant (stomme rol) -Friedrich von Telramund, Brabantse graaf (bariton) - Ortrud, Friedrichs vrouw en heidense ziener (mezzosopraan)

Opname-aanbeveling

EMI, Elisabeth Grümmer, Jess Thomas, Dietrich Fischer-Dieskau, Christa Ludwig, Gottlob Frick o.l.v. Rudolf Kempe en het Weens filharmonisch orkest en het Wiener Staatsoperakoor.

 

 

 

 

 

Verhaal en libretto

Lohengrin is een briljante opera, met grootse scènes en sterke contrasten. Net als in Tannhäuser plaatst Wagner twee verschillende werelden tegenover elkaar. In Lohengrin is dat de zuiverheid van de ridders van de Graal en de duistere wereld van de heidense magiërs.

Zoals gebruikelijk schreef Wagner zelf de plot en het libretto. Wagner kon veel thema’s van de opera ontlenen aan verschillende middeleeuwse legenden. Hij was op het spoor gekomen van de Lohengrin sage, die in het Tannhäuser-verhaal wordt geciteerd. In de zo productieve Marienbad kuurweken van 1845 (waar hij ook zijn ideeën voor de Tannhäuser en Meistersinger ontwikkelde) las hij Eschenbachs Parzival en ontwikkelde hij het verhaal van Lohengrin, de zoon van de ridder van de Graal.

Dat Lohengrin een samenhangend en aangrijpend verhaal werd, is te danken aan Wagner, die de verschillende sagen en fragmenten met zijn idee aan elkaar heeft gelast en portretten van mensen met psychologische diepgang heeft ontwikkeld.

 

 

Première

In de herfst van 1845 schreef Wagner de prozaversie en in het voorjaar was het tekstboek klaar. Pas in 1848 voltooide hij de compositie, omdat hij het erg druk had als Kapellmeister in Dresden. In dat jaar sloot Wagner zich aan bij de revolutionairen van Dresden en hij moest in de zomer hals over kop vluchten, waardoor zijn droom om de opera in Dresden op te voeren in rook opging. Alleen zijn vriend Franz Liszt slaagde erin het werk in 1850 in Weimar met succes in première te brengen.

 

 

De verboden vraag – de interpretatie van het werk

Over dit thema zijn vele boeken en essays geschreven. Im Allgemeinen ist die verbotene Frage als ein Gleichnis der bedingungslosen Liebe zu verstehen, wie sie z.B. von der Kirche gefordert wird. Die Ursprungsfrage käme einer Entmystifizierung des Göttlichen gleich und würde damit zu seinem Machtverlust führen.

Maar ook in Lohengrin gaat de interpretatie een stapje verder. Lohengrin is voor Wagner een voorbeeld van een kunstenaar, die “door zijn publiek over de grondgedachte heen, vorbehaltlos empfangen und verstanden werden will”. Letztlich ist der Gral die Freiheit des Künstlers.

En Elsa? Wagner zelf zag Elsa als “das Unbewusste”. Daarom probeert Lohengrin, die “das Bewusste” vertegenwoordigt, zichzelf te bevrijden (naar aanleiding van Wagners brief). Ihr Tod kann so verstanden werden, dass Lohengrin (der Künstler) nur angebetetet und nicht verstanden wurde, so dass sie nach seiner Herkunft fragen musste.

Lohengrins vrouw is niet Friedrich von Telramund, maar Ortrud. Deze persoon was geen Sagengestalt, maar veeleer een geniale Schöpfung Wagners. Ortrud is die Zauberin in der Tradition der heidischen Religion, die im 2. Akt de duitse gotter Freia en Wotan anruft. Deze opera wordt een soort van schifting tussen het Rijk Gods (bedingungslose Liebe) en het Heidentum (magische Kraft).

Als men Ortrud op een diepere manier analyseert, kan men haar zien als de Reaktionärin (Wagner in einem Brief), die sich dem revolutionären Künstler (Lohengrin bzw. Wagner) entgegenstellt. Aan het eind scheitern beiden, der Künstler, weil er die Anerkennung nicht erhält, und der Reaktionär, weil die Geschichte ihn nicht rechtfertigt. Der Künstler schafft aber Raum für das Neue (Gottfried) und wird von diesem erlöst.

 

 

Leitmotieven

In Lohengrin gebruikte Wagner leitmotieven, maar die verschillen toch aanzienlijk van de latere leitmotieven van de ring. In Lohengrin zijn de motieven langer – het zijn eerder thema’s dan motieven – en ze worden niet zo kunstig verweven en ontwikkeld als in zijn latere werken. Twee van de belangrijkste motieven (het Graal-motief en het Lohengrin-motief) worden geïntroduceerd in het gedeelte over Elsa’s droomvertelling. Twee andere belangrijke motieven zijn het vraagmotief en het Ortrud-motief:

• Ortrud motief:

 

• Vraagmotief:

 

Het Ortrud-motief is om twee redenen interessant: enerzijds is het geschreven in Fis-klein en staat het als mineurparallel lijnrecht tegenover het A-groot Graal-motief, zodat Wagner Ortrud muzikaal positioneert als de tegenstander van Lohengrin. Bovendien is het verwant aan het zogenaamde vraagmotief, Wagner legt dus muzikaal een verband tussen Ortrud en de verboden vraag.

 

 

Wagners laatste romantische opera

Lohengrin wordt wel eens “Wagners laatste romantische opera” genoemd, een werk met scènes die nog een nummerig karakter hebben. In de eerste twee bedrijven zijn ook ensemblescènes te zien die zo uit de Grand Opéra van Meyerbeer hadden kunnen komen. Toch ging Wagner met deze opera een stap verder in de richting van muzikaal drama. De folkloristische stijl van de Vliegende Hollander of de aria’s van de Tannhäuser zijn passé, het werk is muzikaal gestructureerd.

Wagner voltooide deze opera op 35-jarige leeftijd. De volgende opera die Wagner schreef was het Rheingold vijf jaar later, waar hij zijn aanspraak op muzikaal drama begon waar te maken met het begin van de Ring.

 

 

 

 

 

Voorgeschiedenis: De Duitse koning Heinrich is naar Brabant gekomen. Hij wil dit deel van zijn rijk verplichten mee te vechten tegen de Hongaarse aanvallers. In Brabant is er een geschil. De overleden graaf had twee kinderen, Elsa en Gottfried. Hij plaatste hen onder de voogdij van graaf Friedrich von Telramund en beloofde hem Elsa’s hand. Maar zij weigerde met hem te trouwen. Daarop trouwde Friedrich met Ortrud. Na de mysterieuze dood van Gottfried, beschuldigde Friedrich Elsa ervan Gottfried te hebben vermoord met de hulp van een mysterieuze man.

 

Vorspiel – Solti / Wiener Philharmoniker

 

 

De koning moet oordelen over Elsa

SynopsisNu moet de koning oordelen voor de hofboom. Elsa krijgt de kans om zich voor het hof te verdedigen. Ze verschijnt en maakt een afwezige indruk, ze is nog in een shocktoestand door de dood van haar broer.

Seht hin, sie erscheint, die hart Beklagte – Kempe

Elsa’s droom

Synopsis: In plaats van zich te verdedigen, vertelt Elsa over haar verdriet over de dood van haar broer en over een droom dat er een ridder zal verschijnen die voor haar zal vechten en haar onschuld zal bewijzen.

Na een kort begin van fluiten en strijkers verschijnt het Gralmotiv en begint Elsa haar droom met een zuivere en heldere stem. Het langzame tempo versterkt het gevoel van eenzaamheid. Het wordt gevolgd door een groot crescendo dat begint met “da drang aus meinem Stöhnen”. Elsa zinkt in slaap en een prachtige orkestrale overgang leidt naar het Graalmotief. En haar visioen begint…

We horen deze scène in twee interpretaties.

Gundula Janowitz’s interpretatie van deze aria is gewoonweg geweldig. We horen in deze aria de puurheid, kwetsbaarheid en het zelfvertrouwen van Elsa. Haar crescendo is adembenemend en het slot is buitenaards.

Einsam in trüben Tagen – Janowitz

The Grail Motif (2:20):

 

In de winden horen we het Lohengrin-Motief (2:50):

 

Anna Netrebkos doet duidelijk haar best om het Duits goed te verwoorden, wat haar ook lukt. In een interview met de FAZ bekende ze: “Nu zal ik je een geheim vertellen: ik kan geen enkele Duitse tekst uit mijn hoofd leren. Misschien is mijn brein toch te georganiseerd in het Russisch, het is er gewoon niet toe in staat. Frans, Italiaans, dat kan ik allemaal zingen, maar Duitse teksten zijn te moeilijk voor mij. “Eenzaam in sombere dagen”, oké, tot dan. Silenzio, einde, ik weet niet meer hoe het verder gaat. Ik kreeg een teleprompter voor de Elsa in Dresden. Christian Thielemann had me duidelijk gemaakt dat het allemaal van de woorden afhangt. Hij zei dat hij geen muzikale lijnen van me wilde horen, hij wilde tttexssssttt horen! Klinkers! Medeklinkers! Elsa was echt moeilijk. Nu zing ik eerst Puccini. ”

Naast de pianopassages zijn vooral de expressieve, kleurrijke diepe passages prachtig.

Einsam in trüben Tagen – Netrebko

 

Synopsis: Nog spreekt Friedrich. Hij weigert enig bewijs te leveren voor zijn beschuldiging. In plaats daarvan verwijst hij naar zijn verdiensten voor de bescherming van het rijk tegen de Deense aanval. Hij stelt de koning een godsoordeel voor, een duel tussen hem en de mysterieuze beschermer van Elsa. Deze laatste stemt toe en belooft haar hand en de troon aan degene die voor haar vecht. Maar niemand antwoordt. Omdat dit zou neerkomen op een schuldig vonnis van God,

Op dit punt heeft Wagner een virtuoze koorpassage geschreven. De theaterman Wagner heeft deze passage briljant gecomponeerd, de dramatiek van Lohengrins verschijning is voelbaar.

Du trugest zu ihm meine Klage – Studer

 

 

Lohengrin verschijnt in zilveren harnas

Synopsis: De heraut van de koning herhaalt zijn oproep. Uit de verte verschijnt een bark, getrokken door een zwaan. Lohengrin, in zilveren harnas, met helm en zwaard, komt uit de boot. De mensen kijken betoverd naar de ridder. Frederik is ontzet.

De verschijning van Lohengrin samen met de zwaan is een van de grote uitdagingen in de enscenering van deze opera. Hoe de verschijning van de zwaan te ensceneren zonder plompverlorenheid of zelfs spot uit te lokken. Muzikaal gezien presenteert Wagner ons een overweldigende passage die voor zichzelf moet spreken, waarbij hij de regisseur bewust bevrijdt van de druk om in de val van overdrijving te trappen. Fanfares, een lang crescendo, koperblazers en een virtuoos koorgedeelte tonen de grote theaterman Wagner.

Wer hier im Gotteskampf zu streiten kam – Nienstedt

 

 

 

Placido Domingo’s Lohengrin

Franz Liszt, de dirigent van de première en de vertrouweling van Wagner, schreef een interessant commentaar op deze scène. Hij benadrukte dat in deze passage het timbre van de tenor gratie, fluweelzachtheid en zachtheid vereist, wat veel minder is van de gebruikelijke Wagner tenor met zijn vocale kracht.

Domingo zong Lohengrin voor het eerst in 1968, maar hij zag dat hij er nog niet klaar voor was. De stem leed onder de spanning. En pas 15 jaar later zong hij het opnieuw. Met veel bel canto voldoet hij aan de eis van Franz Liszt.

De critici waren het erover eens dat Domino’s Lohengrin een grote aanwinst is. De pracht van zijn stem en het lyrische bel canto scheppen een boeiend, harmonieus beeld en brengen de luisteraar in verrukking.

Er waren alleen discussies over de articulatie. Zijn Duitse uitspraak vertoont grote gebreken. De meerderheid van de critici vond dat niet erg, Arnold Whittal zei zelfs spottend dat “Lohengrin tenslotte een vreemde eend in Brabant is, en Monsalvat dichter bij Madrid ligt dan bij welke noordelijke stad ook”. Natuurlijk waren er ook puristen die het accent als no-go bestempelden.

Nun sei bedankt, mein lieber Schwan – Domingo

 

 

De verboden vraag

Synopsis: Elsa herhaalt haar gelofte om met haar redder te trouwen. Lohengrin belooft voor haar te vechten, maar alleen op voorwaarde dat ze hem nooit naar zijn naam of afkomst vraagt…

In deze scène van Lohengrin horen we Peter Seiffert. Seiffert is sinds de jaren ’90 een van de grote tenoren van Wagner. Lohengrin was de eerste rol waarmee hij internationaal opzien baarde.

Zum Kampf für eine Magd zu stehn – Seiffert

 

 

Het duel

Synopsis: De edelen raden Frederick aan niet te vechten tegen de ridder, die door hogere machten wordt beschermd. Maar Frederick sterft liever dan een lafaard te zijn. Hij gaat de strijd aan. Plechtig zweren alle deelnemers Gods oordeel over de komende strijd te aanvaarden. De edelmannen verlaten het strijdperk en zetten met hun zwaarden een cirkel uit. Het gevecht begint en Lohengrin wint. Als Frederik op de grond ligt, spaart Lohengrin hem het leven.

Het oordeel van God heeft voor de interpretatie van het werk geen grote betekenis, maar voor de logica van de geschiedenis is het van groot belang, omdat Lohengrin daarmee de legimitatie van de leider krijgt. Maar dit is slechts een oppervlakkig teken, want de ware legitimatie is gebaseerd op zijn afkomst.

Nun hört! Euch Edlen tu ich kund – Thomas / Grümmer

 

 

 

 

 

 

 

 

Einleitung – Kempe

 

 

De grote scène van Elsa en Ortrud

Synopsis: Ortrud en Friedrich zitten verlaten voor de kerk. Friedrich verwijt zijn vrouw bitter. Ze had tegen hem getuigd dat ze Elsa haar broer had zien doden, en nu heeft God onthuld dat dit een leugen was. Ortrud blijft bij haar woord en legt uit dat de ridder alleen met zijn magische kracht had gewonnen. Wraak is echter mogelijk, als Frederik erin slaagt bij Elsa argwaan te wekken, zodat zij Lohengrin naar haar naam en afkomst vraagt. Dan zou de betovering van de ridder verbroken zijn. Op dat moment verschijnt Elsa op het balkon.

Wagner componeerde twintig minuten muziek voor deze scène van Elsa en Ortrud. We horen deze passage in 3 secties. We beginnen met de balkonscène van Elsa.

In dit deel horen we een absolute droomcast. Bijna geen zangeres kon zoveel warmte in haar stem brengen als Elisabeth Grümmer (Elsa) en Christa Ludwig (Ortrud) liet in verschillende opnamen een geweldige Ortrud horen.

Euch Lüften, die mein Klagen – Grümmer / Ludwig

 

Première

In de herfst van 1845 schreef Wagner de prozaversie en in het voorjaar was het tekstboek klaar. Pas in 1848 voltooide hij de compositie, omdat hij het erg druk had als Kapellmeister in Dresden. In dat jaar sloot Wagner zich aan bij de revolutionairen van Dresden en hij moest in de zomer hals over kop vluchten, waardoor zijn droom om de opera in Dresden op te voeren in rook opging. Alleen zijn vriend Franz Liszt slaagde erin het werk in 1850 in Weimar met succes in première te brengen.

Synopsis: Ortrud stuurt Friedrich weg. Ze vertelt Elsa dat ze is afgewezen door Telramund. Elsa krijgt medelijden en neemt Ortrud in huis. Ortrud gaat op weg naar Elsa’s kamer. Ze triomfeert in stilte.

Deze scène is een van Ortrud’s sleutelscènes. Kesting zei over de volgende opname met Varnay dat geen zangeres “Entweihte Götter” met zo’n schrille onvoorwaardelijkheid had benaderd als zij.

Entweihte Götter! Helft jetzt meiner Rache – Varnay

Synopsis: Hypocriet doet Ortrud alsof ze Elsa dankbaar is en raadt haar aan op haar hoede te zijn. Want de door God gezonden ridder kan net zo goed verdwijnen als hij gekomen is. Ze begint Elsas geloof in Lohengrin te ondermijnen.

Van dit duet wordt gezegd dat het gelijkenis vertoont met de muziek van Bellini. In feite respecteerde Wagner de Siciliaan om zijn zachte melodieën. Wagner heeft Bellini’s “Romeo en Julia werk” (getiteld “I Capuleti e Montecchi”) meerdere malen gezien en was diep onder de indruk. De duetten tussen de sopraan en de mezzo van deze opera (Romeo is een broekpartij) hebben waarschijnlijk model gestaan voor deze scène. Toevallig (of niet) roept Ortrud in het eerste deel van deze scène Elsa, die op een balkon (!!) staat, met verleidelijke, versierde zang. Tegen het einde van het duet verenigen de twee stemmen zich op de beste Italiaanse wijze – een geweldige scène.

We horen opnieuw Elisabeth Grümmer en Christa Ludwig, in een van de mooiste duetten van Richard Wagner.

Du ärmste kannst wohl nicht ermessen – Grümmer / Ludwig

 

Synopsis: Friedrich triomfeert en ziet het uur van de wraak aanbreken.

Begeleid door spookachtige muziek, verschijnt Friedrich.

Zo zieht das Unheil in dieses Haus – Fischer-Dieskau

 

 

 

Telramund wordt vogelvrij verklaard

Synopsis: Het wordt dag. Het plein vult zich met mensen en de edelen arriveren bij het paleis.

Deze akte begint met een prachtige ochtendscène. Met fanfares en koren schept Wagner een geweldige sfeer.

In Frühn versammelt uns unser Ruf – Kempe

 

Synopsis: De heraut van de koning kondigt aan dat Frederik vogelvrij is verklaard nadat hij het proces van de strijd heeft verloren. Hij kondigt ook het huwelijk van Lohengrin en Elsa aan, dat tot op de dag van vandaag wordt voltrokken. Lohengrin is naar verluidt de bevelhebber die de Brabanten in de oorlog tegen de Hongaren moet leiden.

De heraut van de koning en de koning kondigen het nieuws plechtig aan. Deze scène wordt begeleid door veel koperblazers en prachtige koorscènes.

Zum Streite zäumet nicht – Wiener / Frick

 

 

Telramunds schema

Synopsis: Vier edelen overleggen in het geheim. De koning wil het land in een oorlog storten tegen een vijand die hen nog nooit heeft bedreigd en ze debatteren over hoe ze de koning moeten confronteren. Dan stapt Frederik in hun midden en biedt zich aan als hun leider. De voorbereiding van de bruiloft begint. Vier pagina’s kondigen Elsa’s aankomst in de kerk aan.

Macht Platz für Elsa, unsere Frau

 

 

Een plechtige processie

Synopsis: Elsa verschijnt vergezeld van een lange stoet edelen voor de kerk.

Gesegnet soll sie schreiten – Kempe

 

 

Ortrud onderbreekt de huwelijksceremonie

Synopsis: Opeens verschijnt Ortrud. Ze beschuldigt Elsa ervan dat ze ten onrechte de koninklijke kroon heeft gekregen. Elsa erkent dat ze een fout heeft gemaakt door Ortrud te vertrouwen. Zij beschuldigt Elsa ervan zich aan een onbekende te hebben gegeven. Elsa beschuldigt haar van godslastering omdat Lohengrin de strijd van God heeft gewonnen. Ortrud beschuldigt Lohengrin er nu van een spreuk te gebruiken die hem macht geeft.

Deze scène is zeer dramatisch, een woordenstrijd tussen Ortrud en Elsa. Wagner heeft deze scène met opzet spaarzaam georkestreerd om de verstaanbaarheid van de woorden te waarborgen. De scène van de twee vrouwen wordt herhaaldelijk onderbroken door interrupties van het koor, wat de dramatiek van de situatie sterk verhoogt.

Zurück Elsa, nicht länger will ich dulden – Ludwig

 

Synopsis: Lohengrin en Heinrich verschijnen en merken het tumult op. Lohengrin stuurt Ortrud weg en probeert Elsa te kalmeren. Als de huwelijksceremonie begint, verschijnt Friedrich en beschuldigt de vreemdeling van tovenarij. Alleen als hij zijn afkomst, naam en status onthult, kunnen alle twijfels worden weggenomen. Lohengrin verklaart alleen aan Elsa verantwoording af te leggen. Heinrich neemt het op voor Lohengrin.

O König! Trugbetörte Fürsten! Haltet ein!

 

 

Een geweldig ensemblestuk

Synopsis: Maar met Elsa worden de twijfels gezaaid.

Wagner heeft op dit punt een briljant, meerstemmig stuk geschreven.

Welch ein Geheimnis muss der Held bewahren – Kempe

 

Synopsis: Onopgemerkt benadert Friedrich Elsa en vertelt haar, dat hij vanavond bij haar in de buurt zal zijn. Als zij hem roept, zal hij een klein stukje van Lohengrins lichaam afsnijden, dan zal zijn betovering verbroken zijn, en Lohengrin zal haar nooit meer verlaten. Lohengrin jaagt hem weg en vraagt Elsa of ze klaar is voor de huwelijksceremonie. Ze bevestigt haar toezegging en de huwelijksceremonie wordt gevierd in de minster.

Mein Held! Entgegne kühn dem Ungetreuen – Kempe

 

 

 

 

 

 

De laatste akte begint met een prachtig voorspel.

Vorspiel – Barenboim

 

In de slaapkamer – het beroemde huwelijkslied

Synopsis: Elsa en Lohengrin worden naar de bruidskamer gebracht. Ze zijn voor het eerst alleen met elkaar.

Op dit moment is Wagners beroemde bruiloftsmars te horen.

Treulich geführt – Burgos

Het liefdesduet met akkoorden

Synopsis: Elsa betreurt het dat ze in dit mooie uur zijn naam niet kent.

Domingo zingt deze scène heerlijk lyrisch en geeft de scène een prachtige glans.

Fühl’ ich zu Dir (Duett) – Norman / Domingo

 

 

Elsa stelt de verboden vraag

Synopsis: Lohengrin benadrukt dat hij haar in grote nood heeft gered en dat hij haar vertrouwen verdient. Elsa spreekt haar vrees uit dat hij iets te verbergen heeft. Lohengrin eist nadrukkelijk haar vertrouwen op en herinnert haar aan haar belofte om niet naar zijn afkomst te vragen. Maar dit versterkt Elsa’s angst dat hij haar op een dag zal verlaten. Lohengrin zweert haar eeuwige trouw, maar dat is niet genoeg voor Elsa. Ze is geobsedeerd door de gedachte, dat de dag zal komen, dat de zwaan hem weer zal oppikken en ze stelt Lohengrin de onfortuinlijke vraag.

Atmest Du nicht mit mir die süßen Düfte – Grümmer / Thomas

 

 

Frederick gaat de slaapzaal binnen

Synopsis: Opeens komt de gewapende Frederick de slaapzaal binnen, samen met zijn vier samenzweerders. Elsa merkt hen op en kan Lohengrin zijn zwaard overhandigen. Frederik springt op zijn tegenstander af en wordt gedood door Lohengrins zwaard.

In deze opname horen we Klaus Florian Vogt. Hij is een veelgevraagde tenor van Wagner. Hij heeft een karakteristieke stem, het is een zilverachtig heldere, lichte, jongensachtige stem, die “draagt” in het operahuis. (Kesting).

Höchstes Vertrauen hast Du mir zu danken – Vogt

 

 

De droom is voorbij

Synopsis: Lohengrin is geschokt. Het is voorbij. Op zijn bevel wordt Elsa door de Kammerzofen naar buiten begeleid.

Een diepe stilte breidt zich uit. Het is niet langer de stilte van het geluk. Men hoort nog gelukkige motieven in het orkest, maar ze hebben niet meer de zoetheid van verrukking.

Weh, nun ist all unser Glück dahin – Domingo

 

 

De ochtend – de legerparade

Synopsis: Het is ochtend. De edelen arriveren met hun troepen. Heinrich verwelkomt de soldaten tijdens een plechtige ceremonie.

Heil König Heinrich – Schnaut

 

 

Lohengrins laatste optreden – het Graalverhaal

Synopsis: De ceremoniële handeling wordt abrupt onderbroken wanneer het lichaam van Friedrich wordt binnengedragen en Elsa diep bedroefd verschijnt. Ze wordt gevolgd door Lohengrin die de koning meldt dat hij het leger niet zal aanvoeren. Hij vertelt dat Elsa haar eed heeft gebroken, en hij verklaart plechtig zijn afkomst aan allen. Hij is een ridder van de Heilige Graal, afkomstig van kasteel Montsalvat. Zijn vader is Parzival. Hijzelf is zijn ridder, Lohengrin genaamd. Hij is door de Graal uitgestuurd om het kwaad te bestrijden en de deugd te verdedigen.

Net als bij Tannhäuser met het Romeinse verhaal in de laatste akte, moet de tenor zijn belangrijkste deel aan het eind van de opera zingen. Dit betekent dat de zanger over voldoende vocale kracht moet beschikken om dit gedeelte tot een hoogtepunt van de avond te brengen. In Lohengrin is deze taak “gemakkelijker” dan in Tannhäuser, omdat de Graalsvertelling (“In fernem Land”) en zijn afscheid (“Mein lieber Schwan”) lyrische stukken zijn met een bijna bel canto-karakter, terwijl de Romeinse vertelling een dramatische stem vereist.

Het verhaal van Lohengrin is gecomponeerd in een plechtig, afgemeten tempo. De stem moet waardig zijn, maar ook licht, briljant en mysterieus, verre van pathetisch of heroïsch. Met een plechtige stem zingt hij het jaarlijkse wonder “Alljährlich naht vom Himmel eine Taube um neu zu stärken seine Wunderkraft. Es heisst der Gral” (“Elk jaar komt er een duif uit de hemel om zijn wonderkracht nieuw te sterken. Het wordt de Graal genoemd)”. Een prachtig zacht forte in A schittert over de gonzende klank van de violen. De hoge tessituur van de volgende passage houdt de dramatiek en de plechtigheid hoog. Het is een veeleisende passage voor de tenor, die de vocale kracht op peil moet houden zonder de stem te overbelasten. Aan het eind onthult Lohengrin zijn naam. Nu verandert de stem, zij wordt groots, glorieus en heroïsch, geenszins hol, maar nobel. Het is het hoogtepunt en de sleutel van de opera.

Als Lohengrin vertelt over zijn afkomst, schittert het orkest in stralend A-groot. Het is een heldere, hoge toonsoort die de hemelse sferen van de Graal aankondigt. Hoge glinsterende violen brengen een gevoel van etherische vervoering over.

We horen dit stuk in verschillende interpretaties. We beginnen met die van Jussi Björling.

“Een paar weken voor zijn dood zong Björling het verhaal van de Graal voor de eerste en laatste keer in het openbaar. Ook al is de Zweedse taal niet per se geschikt voor de Lohengrin, ook al staat hij qua interpretatie nog aan het begin, wordt hij te burschikos gezongen en zit er ook een muzikale fout in – hier is hij, de ideale Lohengrin-stem. Björlings is misschien wel het grootst denkbare verlies voor Wagners zang geweest: Afstand en afstand tot de wereld en pijnlijk getinte sensualiteit”. (Fischer, grote stemmen)

In fernem Land (1) – Björling

 

We horen een tweede opname uit 1940 van een andere Scandinavische zanger. De Deen Lauritz Melchior was misschien wel de grootste Wagner-tenor uit de geschiedenis. Zijn vocale reserves lijken onuitputtelijk en zijn dictie is uitstekend, waarschijnlijk daterend uit zijn Bayreuth dagen, toen hij de rol repeteerde met Cosima Wagner.

In fernem Land (2) – Melchior

 

In de volgende opname horen we Franz Völkers. Völkers Lohengrin behoort tot de groten van Wagner-zang. Kesting: “Zijn Lohengrin onder Tietjen behoort tot de vervullende momenten van Wagner-zang. Hij boeit met een expressieve frasering en een toon van lyrische magie.” Fischer (grote stemmen): “In de jaren dertig zette Völker voor Lohengrin maatstaven die tot op de dag van vandaag niet zijn overtroffen. Zijn combinatie van heroïsche baritonale kracht en lyrische gevoeligheid was balsem voor de zielen en oren van die Wagnerianen die genoeg hadden van “Bell-Canto”. (Bell is duits en betekent “het blaffen van de hond”).

In fernem Land (3) – Völker

 

 

Elsa’s dood – nu eens geen Wagneriaanse verlossingsdood

Synopsis: Elsa erkent haar vergissing. Lohengrin kondigt aan dat de bescherming van de goddelijke macht is afgelopen met Elsas verboden vraag en de onthulling van zijn naam. De zwaan verschijnt op het meer. Lohengrin overhandigt zwaard en ring aan Elsa en neemt afscheid van haar. Ortrud verschijnt met triomfantelijke verachting zij legt uit dat de zwaan niemand minder is dan de betoverde Gottfried, de verdwenen broer van Elsa. Lohengrin valt op zijn knieën en bidt. Een witte duif verschijnt. De zwaan zinkt in de golven, en in zijn plaats staat Gottfried, bevrijd van de betovering. Elsa omhelst haar broer en zakt dood in elkaar.

Toen Wagner begon te componeren, was het verhaal van de Graal het eerste deel dat hij op muziek zette. Al tijdens het schrijven van het proza legde Wagner de leidmotieven van de opera vast.

De dood van Elsa is de enige tragische dood in het werk van Wagner. Voor de rest hebben alle sterfgevallen van vrouwen een betekenis in hun verlossingsdood. Maar Elsa is geen verlosser, want Lohengrin klaagt haar bitter aan.

 

De zwanenzang – Lohengrin neemt afscheid

Aan het eind horen we Jonas Kaufmann. Zijn stem is romantisch en heroïsch en boeit met prachtige diminuendi en pianissimi. Lohengrin is waarschijnlijk Kaufmanns beste Wagner-rol.

Mein lieber Schwan – Kaufmann

 

 

 

 

Opname aanbeveling van de opera LOHENGRIN

 

EMI, Elisabeth Grümmer, Jess Thomas, Dietrich Fischer-Dieskau, Christa Ludwig, Gottlob Frick onder leiding van Rudolf Kempe met het Weens filharmonisch orkest en het koor van de Weense Staatsopera

 

 

 

Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over LOHENGRIN van Richard Wagner.