De online operagids van PAGLIACCI
Pagliacci was een geniaal jeugdwerk. Leoncavallo was 33 jaar oud toen hij dit meesterwerk componeerde. Hij dankt zijn faam aan één enkel werk en zijn hele leven lang zocht Leoncavallo naar een tweede “Pagliacci”. Hij deelde dit lot met Pietro Mascagni, die twee jaar eerder het tweede grote werk van het verisme “Cavalleria rusticana” schreef.
OVERZICHT en SNEL TOEGANG
Inhoud
Akte I (Middag)
Act II (Avondvoorstelling)
Hoogtepunten
Si puo ? (Prologo)
Stridono lassu (Balatella)
Rollen en synopsis van PAGLIACCI
Libretto en plot
Leoncavallo studeerde zowel muziek als literatuur en werd zo zijn eigen librettist. Hij schreef zelf het libretto van “Pagliacci” en baseerde het op een waargebeurde gebeurtenis die Leoncavallo, naar eigen zeggen, zelf meemaakte: “De toen achtjarige woonde samen met een bediende de voorstelling van een komisch gezelschap bij. Toen de bediende zich tijdens het toneelstuk achter de coulissen zag met de vrouw van de Bajazzo en betrapt werd door de jaloerse echtgenoot, werden beiden door de razende man doodgestoken” (Krause, Philipps). Deze anekdote kan niet historisch bewezen worden, volgens het principe “se non è vero, è ben trovato”.
Het is mogelijk dat Mendès “La femme de Tabarin” bij Leoncavallo als basis voor het drama heeft gediend. Leoncavallo was goed thuis in de Franse literatuur, omdat hij enkele jaren in Parijs had gestudeerd. Hij werd vervolgens aangeklaagd door Mendès, waarop Baus, een andere schrijver, Mendes aanklaagde wegens plagiaat, waarbij hij beweerde dat hij zijn werk “Un drama nuevo” had gekopieerd. Mendes trok vervolgens de aanklacht tegen Leoncavallo in om gras over het verhaal te laten groeien.
Verismo
De verismo-stijl combineert realistisch theater met rauwe emotionele muziek. Er is geen precieze definitie van verismo, maar Leoncavallo laat Tonio in de proloog een karakteristieke zin zeggen: De mensen op het toneel zijn “van vlees en bloed”. De proloog werd het programma van het verismo. Om een zo groot mogelijk effect te bereiken, wil de muziek heftige passies en intense gevoelens uitdrukken. De muziek wil het hart van de luisteraar raken en zijn gevoelige kanten aanspreken. Het gekunstelde lied wordt verlaten ten gunste van dramatische zanglijnen. De muziek put ook inspiratie uit de populaire muziek, aangezien de verhalen zich afspelen in het alledaagse leven van de Italiaanse bevolking rond de eeuwwisseling.
Leitmotieven
Leoncavallo was een overtuigd volgeling van Richard Wagner en leerde hem ook persoonlijk kennen. Hij nam onder meer de leitmotiventechniek van de Duitser over. Drie motieven zijn van uitzonderlijk belang en worden in Pagliacci steeds opnieuw geciteerd. Het zijn het jaloeziemotief, het liefdesmotief en het motief van Canio. Je leert de muzikale voorbeelden van deze drie motieven in de Preludio.
Sonzognos Concours
Net als Mascagni’s “Cavalleria rusticana” deed “Pagliacci” mee aan de eenakterwedstrijd van de uitgeverij Sonzogno, maar het kon geen prijs winnen omdat het, ondanks zijn beknoptheid, eenvoudigweg geen eenakter was. Het kreeg echter wel een ereprijs. De twee sleutelwerken van het Verismo worden vaak samen op één avond uitgevoerd, wat een marathon is voor de tenor wanneer hij de Turriddu en de Canio op dezelfde avond moet zingen.
PAGLIACCI Act 1
De opera begint met een korte orkestrale inleiding.
Inleiding
De beroemde proloog
Synopsis: De clown Tonio verschijnt voor het doek en legt uit wat de bedoeling van het stuk is. Het echte leven wordt getoond, niets is geveinsd. In plaats van naar de theaterkostuums te kijken, moet men in de ziel van de acteurs kijken.
Deze unieke proloog “Si puo, Signore” leidt de opera in. In plaats van een klassiek orkestraal preludium, een gesproken ouverture. Een prachtig en verrassend effect!
We horen Leonard Warren, die een van de grote Amerikaanse baritons was. Vooral opmerkelijk zijn zijn stralende hoge tonen. Hij bereikte zelfs de hoge C, wat voor een bariton zeer ongewoon is, zelfs voor een tenor die niet elke dag een hoge C kan produceren.
Si puo, Signore (Prologo) – Warren
Synopsis: Bij de ingang van het dorp staat een bord met de tekst “grote show vanavond”. Het is middag en de acteurs komen aan op het marktplein. Het hele dorp is op de been..
Son qua (Chor) – Arena di Verona
De opera-groep arriveert in het dorp
Synopsis: Canio, de ouder wordende baas van het gezelschap, kondigt de avondvoorstelling aan. Hij kijkt argwanend toe hoe Tonio flirt met Canio’s vrouw Nedda, die hij ooit als wees op straat vond.
Un grande spettacolo – Domingo
Synopsis: Canio neemt de boeren mee naar de herberg. Ze plagen hem vanwege zijn jaloezie. Canio zweert dat als Nedda hem zou bedriegen, hij haar zou doden. Hij zou niet luieren zoals Pagliaccio in het stuk.
In deze tweede aria verandert de stemming snel. Nu is het niet langer de clown die opduikt, maar de man die kan gloeien van jaloezie. Bij de gedachte aan het bedrog zou er iets gebeuren “(Finirebbe la storia”). Op dit moment horen we het jaloeziemotief van de Canio:
Bekijk deze scène met Jon Vickers in de Karajan verfilming uit 1968.
Un tal gioco, credetemi – Vickers
Synopsis: De kerkklokken luiden. Het is tijd voor de mis. Een plechtige processie marcheert door het dorp.
Din Don – Camerata Romana
Nedda’s morele conflict
Synopsis: Nedda heeft de eed van Canios gehoord. Ze is rusteloos. Ze houdt heimelijk van Silvio, een jongeman uit het dorp.
Dit stuk is ook bekend onder de naam “Balatella”, wat “een eenvoudig lied” betekent. Maar dat is het niet. Een blik op de tekst leert ons dat Nedda bang is voor de jaloezie van Canio (brutale come egli è; brutaal als hij is). Een zwerm vogels trekt aan haar en haar geest fleurt op in het volgende “Stridono lassu”. Glinsterende strijkers en harpmuziek imiteren de slagen van de vleugels van de zwerm vogels. De noten zijn eerst lang, maar worden steeds korter, wat een dramatisch effect heeft. Nedda wil het net als de vogels doen en ontsnappen naar de vrijheid en de aria eindigt in een triomfantelijk slot.
Luister naar Maria Callas in een aangrijpende opname. Zij zong Nedda nooit op het toneel. Misschien komt dit door het feit, dat Pagliacci beschouwd wordt als een tenor’s opera, waar de tenor in de schijnwerpers staat.
Stridono lassu – Callas
Synopsis: De gebochelde Tonio verschijnt. Hij wil Nedda zijn liefde opbiechten, maar zij lacht hem alleen maar uit. Ze slaat hem in het gezicht als hij opdringerig wordt. De vernederde Tonio verlaat het plein en zint op wraak.
Sei la – Dyka, Maestri
Synopsis: Silvio verschijnt. Hij probeert Nedda over te halen om te blijven, maar Nedda is bang voor Canio’s wraak. Silvio smeekt Nedda om met hem te vluchten. Tonio heeft de twee stiekem geobserveerd. Silvio bezweert hun liefde en samen besluiten ze deze nacht na de voorstelling te vluchten.
Dit duet is een hartstochtelijk stuk muziek. Maar het ongeluk drijft over de liefde van de twee: dreigend hoort men Canios wraakmotief in de muziek.
De opname van Maria Callas en Rolando Panerai doet Kesting uitrazen: “In het volgende duet ervaren we nog eens hoe bedwelmend mooi Callas kan zingen. Mooi niet alleen in de zin van dramatische correctheid, maar ook in de zin van een vloed van klank voor de luisteraar. Heeft een “Silvio” deze partij ooit zo zalig, blij en hartstochtelijk gezongen als Rolando Panerai hier ? In het zingen van beiden wordt de hartstocht niet uitgedrukt, zoals zo vaak gebeurt, maar wordt het “muziek en vorm”. (Kesting, “Maria Callas”)
E allor perché di tu m’hai stregato – Callas/Panerai
Synopsis: Ondertussen heeft Tonio Canio opgehaald. Canio stormt op de onbekende af, maar Silvio weet te ontsnappen. Canio zet Nedda onder druk en wil zijn naam weten. Als Nedda weigert zijn naam te zeggen, haalt Canio een mes tevoorschijn. Peppe en Tonio kunnen hem ervan weerhouden op Nedda in te hakken.
De scène begint met het liefdesmotief, maar al snel kan Canio het verstoppen niet meer verdragen en gaat hij achter de onbekende aan. Leoncavallo componeert een aangrijpende achtervolging, maar Silvio weet te ontsnappen en Canio keert terug naar Nedda onder de dreigende muzikale motieven van jaloezie. Zijn stemming wordt donkerder en donkerder tot het motief in de trombones arriveert, het teken van de aanstaande dood.
Cammina adagio – Pavarotti / Freni / Wixell
Vesti la Giubba – Pagliaccio’s uitsplitsing
Synopsis: Canio is wanhopig over zijn situatie en stort in.
De slotverzen van deze aria zijn terecht beroemd geworden (ridpagliaccio):
Lachende clown
Om je gebroken liefde
Lach om de pijn
Die je hart doet pijn
Het vermogen van de tenor om de gevoelens maximaal uit te drukken is vereist in deze aria. Leoncavallo schreef op dit punt “met ware tranen”. Hier moet de artiest Canio’s ziel blootleggen en zijn kwellingen echt laten lijken. Leoncavallo heeft deze scène voorbereid met een groot crescendo en verdubbelt de stem van de tenor met het orkest om de luisteraar te overrompelen met de emoties van de clown.
Laten we eens luisteren naar drie opnamen van deze aria. We beginnen met de beroemde versie van Caruso.
Met de opname van “Vesti la giubba” schreef Enrico Caruso geschiedenis. Laat Jürgen Kesting aan het woord: “Op 17 maart 1907 werd Caruso’s beroemdste en gedenkwaardigste plaat opgenomen. Het is het Canio’s lamento uit Pagliacci met de onnavolgbare snik en het wanhopige gelach na de frase “bah, si tu forse un uom”. De lange frase “sul tuo amore infranto”, te ontvouwen met een grote klank, vormt Caruso, hoorbaar meegesleept door wat hij zingt en lijdt te zingen, op één adem en een krachtige, zelfs extatische fonatie.
Deze opname uit 1907 was trouwens de eerste plaat waarvan meer dan een miljoen exemplaren werden verkocht !
Recitar…vesti la giubba (1) – Caruso
Pagliaccio/Canio was een van Domingo’s parade rollen. Zijn “Vesti la giubba” uit een geweldige verfilming van Zeffirelli was memorabel. Misschien hebben anderen een mooiere, rijkere hoge passage in deze aria gezongen, maar de algemene indruk is overweldigend.
Recitar…vesti la giubba (2) – Domingo
Pavarotti was misschien wel de Canio die het grote publiek het meest raakte.
Recitar…vesti la giubba (3) – Pavarotti
Voor de popfans: Freddie Mercury nam het muzikale thema van Vesti la giubba op in de eerste maten van het Queen-nummer “it is a hard life”.
Vesti la giubba vs Queen
Meer informatie en YouTube video’s over de aria “VESTI LA GIUBBA” kunt u vinden via deze link
PAGLIACCI Act 2
Leoncavallo wilde net zo goed zijn als Mascagni in “cavalleria rusticana” en schreef ook een prachtig intermezzo.
Intermezzo sinfonico
Synopsis: Het is avond. De toeschouwerstribunes lopen vol.
De koorscènes zijn de rustpunten van het werk. Terwijl de acteurs allemaal heethoofden zijn en hun drama ons fascineert, kunnen we in de kleurrijke koorpassages genieten van prachtige muziek en decorstukken.
Presto, affretiamoci – Coro
Het spel begint
Synopsis: De komedie begint. Nedda speelt Colombina. Ze weet dat haar man Pagliaccio (Canio) de stad uit is en ze luistert naar haar minnaar Arlecchino, die haar voor het huis een serenade brengt.
Geheel in overeenstemming met de karakters van de Commedia Dell ‘Arte begeleidt Leoncavallo de serenade van Arlecchino met oude vormen (menuet, gavotte).
Een wonder van klankinstinct (Kesting) is het “O Colombina” van Tito Schipa.
O Colombina (1) – Schipa
Voor Pavarotti fans heb ik een speciale opname in de afspeellijst gezet: Een geluidsdocument van deze aria met pianobegeleiding.
O Colombina (2) – Pavarotti
An another great aria – No pagliaccio no son
Synopsis: De berengeile Taddeo stapt de kamer van Colombina binnen en biecht haar zijn liefde op. Zij wijst hem af en al snel is Arlecchino bij haar. Taddeo komt terug en waarschuwt hen dat Pagliaccio is teruggekeerd naar het dorp en buiten zichzelf is. Arlecchino geeft haar een poeder dat ze in zijn drankje kan gieten, zodat ze ‘s nachts samen kunnen ontsnappen. Wanneer Canio de kamer binnenkomt, is hij niet in staat feit van fictie te onderscheiden. Als hij de naam van haar minnaar wil weten, weigert Colombina alias Nedda die te onthullen. Pagliaccio’s opwinding neemt steeds meer toe.
Leoncavallos’ idee om werkelijkheid en theater te vermengen is even uniek als geniaal. Het publiek kijkt geboeid naar de acteurs, omdat het geheel echt lijkt te zijn. De spanning van het toneelpubliek wordt overgebracht op de luisteraar. Samen met de beklijvende muziek levert dat een unieke operathriller op.
Een opname uit de gouden jaren van di Stefanos, de beroemde Italiaanse tenor en favoriete partner van Callas.
No Pagliaccio non son (1) – diStefano/Callas
De opname van Caruso maakt vandaag de dag nog steeds indruk. Zijn stem was nogal donker, lyrisch en toch met veel volume en rijke kleuren.
No Pagliacccio non son (2) – Caruso
De dramatische finale
Synopsis: Als Nedda weer weigert, steekt Canio Nedda neer. Silvio snelt naar het podium om Nedda te helpen. Canio herkent de rivaal en doodt hem ook. Met een holle stem kondigt Tonio aan: “De komedie is voorbij”.
De finale beleeft u in Zeffireli’s verfilming. Placido Domingo speelt zijn grote acteer- en zangkwaliteiten uit en levert met Teresa Stratas een aangrijpende finale af.
Over zijn Canio kunt u lezen in het boek “Domingo mijn operarollen” van Helena Matheopolous: “Domingo wekt op het toneel ook maxiumum terreur op bij de sopranen die Nedda met hem zingen. Veronica Villaroel, die dit deed in Washington en de Metropolitan Opera, herinnert zich dat zij bij beide gelegenheden echte angst voelde op het toneel: “Wanneer ik Nedda speel voor Placidos Canio ben ik doodsbang, ik ben bang dat hij me echt zal vermoorden, Mamma mia, ik voel echte terreur!”
Pagliaccio finale – Domingo/Prêtre
Wie het laatste woord heeft in de opera is omstreden. De beroemde zin “la commedia è finita” wordt in het libretto toegeschreven aan Canio. Leoncavallo zou hem expliciet Tonio als de juiste persoon hebben genoemd.
Opname-aanbeveling
EMI met Maria Callas, Tito Gobbi en Giuseppe di Stefano onder Tullio Serafin en het koor en orkest van La Scala in Milaan
Peter Lutz, opera-inside, de online operagids voor PAGLIACCI van Ruggero Leoncavallo
Plaats een Reactie
Meepraten?Draag gerust bij!