DRIESTUIVERSOPERAA door Weill en Brecht – de opera gids en synopsis (Dreigroschenoper)

Online operagids en synopsis van Weill’s en Brecht’s DRIESTUIVERSOPERA (Dreigroschenoper)

De ontstaansgeschiedenis van de Dreigroschenoper was dramatisch. Iedereen verwachtte een mislukking. Maar de première op 31 augustus 1928 werd een onverwacht triomfantelijk succes en maakte Kurt Weill en Bertold Brecht ineens beroemd. De melodieën van Weill werden populair en het werk werd alleen al in de eerste 5 jaar 10.000 keer opgevoerd.

 

 

Inhoud

Synopsis

Commentaar

Akte 1 (Bedelaarswinkel in Peachums, Bruiloft van Polly en Mackie)

Akte 2 (Afscheidsscène, Mackies arrestatie)

Akte 3 (Jenny’s verraad, Finale)

 

 

Highlights

Der Haifisch hat Zähne (Mackie Messer’s Moritat)

Kanonnenlied

De maan boven Soho

Barbara Song

Jenny’s Pirate Ballad

Lied van de ontoereikendheid van menselijk streven

 

 

aanbeveling voor opname

opname-aanbeveling

 

 

 

 

 

 

Première

1928, Berlijn

Libretto

Bertold Brecht, gebaseerd op de Beggar Opera van John Gay en de medewerking van Elisabeth Hauptmann en teksten van Karl Klammer

Hoofdrollen

Jonathan Peachum, eigenaar van het bedrijf Beggar's Friend - Celia Peachum, zijn vrouw - Polly Peachum, haar dochter - Macheath. genaamd Mackie Messer, moordenaar en gangster - Tiger Brown, hoofd van politie van Londen - Lucy, zijn dochter - Jenny, bordeelhoudster en hoer

opname-aanbeveling

CBS, met Lotte Lenya, Erich Schellow, Johanna von Koczian en Willy Trenk o.l.v. Wilhelm Brückner-Rüggeberg en het Orkest Sender Freies Berlin.

 

 

 

 

 

 

 

De maatschappijkritiek

Het werk is een product van de Berlijnse “roaring twenties”. Jazz, Art déco en het verlangen naar plezier kenmerkten deze jaren. Maar ook de verschrikkingen van de Grote Oorlog en hun gevolgen zoals hyperinflatie, georganiseerde misdaad, ellende en geestelijk en lichamelijk ontredderde slachtoffers waren nog alomtegenwoordig.

De dertigjarige Bertold Brecht was marxist en met zijn Driestuiversopera beschrijft hij een maatschappij die van binnenuit is aangetast, waarin veranderingen alleen mogelijk zijn door het systeem te veranderen, d.w.z. met een revolutie van welke aard dan ook. Het is een wereld zonder sociaal cement. Niemand is verplicht aan de ander en iedereen is omkoopbaar. De lagere instincten van de mens worden gedreven door burgerlijke ondeugden zoals hebzucht en ijdelheid, maar ook door diep menselijke impulsen zoals overlevingsinstincten en de geslachtsdrift.

Peachum staat voor de hypocriete bourgeois die zich superieur voelt aan de lagere klasse (Macheath) maar uiteindelijk niet meer is dan een “rover met de bijbel in de hand”. Brecht laat Macheath bijvoorbeeld vragen: “Wat is inbreken in een bank tegen de oprichting van een bank? Uiteindelijk gedraagt de politieman zich als de gangster, de hoer als de dochter van de bourgeoise. Sommigen beroven uit noodzaak, anderen uit hebzucht. Deze hypocrisie van de bourgeoisie om beide zaken van elkaar te onderscheiden, was wat Brecht aan het licht wilde brengen.

Vijf jaar na de première in 1928 werd het werk verboden door de nationaal-socialisten. Voor de fascisten was het een amoreel, nihilistisch werk gemaakt door Joden. Voor veel van degenen die betrokken waren bij de première (meestal van Joodse afkomst) waren de nazi-jaren een verschrikking. Terwijl Weill en Brecht naar de VS konden emigreren, eindigden anderen in concentratiekampen. Beroemd werd het lot van de Tijger Brown van de première, Kurt Gerron. Hij werd in 1944 gedwongen de nazi-propagandafilm “Theresienstadt” te regisseren, waarin gelukkige Joden in de concentratiekampen te zien zijn. Gerron werd korte tijd later op brute wijze vermoord in Auschwitz.

 

 

Het origineel en de “kopie” werden een sensatie

De basis voor de Dreigroschenoper was een bestaand werk. Brecht bewerkte vrijelijk de plot van John Gay’s “Beggar’s opera”. Precies 200 jaar eerder had Gay in Londen geageerd tegen de pracht en praal van Händels barokopera’s. In plaats van te spelen in het milieu van de adel zoals in een opera van Händel, liet Gay de plot zich afspelen in het hoeren- en bedelaarsmilieu van de Engelse hoofdstad. Het succes van deze parodie was zo daverend dat het Händels operagezelschap ernstige economische schade berokkende. Voor het publiek was het sensationeel, dat het ondergrondse milieu op een theaterpodium werd uitgebeeld.

Ook 200 jaar later reageerde het publiek met dezelfde heftigheid op het thema van de opera. De reden hiervoor was niet alleen het sociale milieu van de Dreigroschenoper, maar ook het feit dat de klassieke opera uit de jaren twintig ver af stond van de smaak van het grote publiek en het contrast met de jazzy, bijna vulgaire muziek van Weill dramatisch groot was.

 

 

Een ambivalente triomf

De voorbereidingen voor de opera werden overschaduwd door sterfgevallen, afzeggingen en ziekte van betrokkenen. Iedereen verwachtte een mislukking. Maar de première op 31 augustus 1928 werd een onverwacht triomfantelijk succes en maakte Kurt Weill en Bertold Brecht plotseling beroemd. De melodieën van Weill werden populair en het werk werd in de eerste 5 jaar 10.000 keer opgevoerd. Brecht leed onder het feit dat de populariteit van de muziek de maatschappijkritiek van het werk naar de achtergrond duwde, en het publiek consumeerde het werk uiteindelijk als een operette. Dertig jaar later, in een bewerking van Blitzstein op Broadway, zou het werk triomfantelijk gevierd worden met meer dan 2.000 voorstellingen met een publiek dat niet bekend stond om zijn revolutionaire stromingen.

 

 

De muziek van de Dreigroschenoper

De Dreigroschenoper was Weills tweede werk in samenwerking met Bert Brecht na “Mahoganny”. Weill’s operawerk werd al gedomineerd door thema’s van hedendaagse kritiek, zijn compositiestijl was rijk aan effecten en verrijkt met jazz-elementen. Met de Dreigroschenoper bereikte zijn kunstenaarschap op de jonge leeftijd van 28 jaar een prachtig hoogtepunt.

Weill schreef muziek met eenvoudige maar suggestieve melodieën. De zangers worden begeleid door een jazzband van 9 muzikanten die niet in de orkestbak zitten maar hun muziek op het podium spelen. De band bestaat uit 2 saxofoons, 2 trompettisten, trombone, banjo, pauken, harmonium en een piano die door de bandleden wordt bespeeld, hoewel de instrumentatie ook kan worden aangepast.

Alles aan dit werk was een groot risico. Zelden is muziek zo eenvoudig en zo direct (of triviaal of zelfs vulgair) gecomponeerd zonder ooit haar artistieke kwaliteit te verliezen. Weill zette veel vreemde tonen, die bijvoorbeeld in akkoorden voorkomen of de melodielijnen vervalsen. Het woord “opera” in de titel van het werk is natuurlijk ironisch bedoeld; muziektheater is de passender uitdrukking.

Weill zette de muziek zo neer dat ze door acteurs gezongen kon worden. Dit gold vooral voor het toonbereik van de rollen, dat zelfs ongetrainde zangers aankonden.

 

 

Het epische theater en het vervreemdingseffect

De Driestuiversopera wijkt af van de conventionele benadering van muziekdrama, die we kennen uit het genre van de opera. Brecht eiste van de componist en de uitvoerende kunstenaars dat ze de scènes niet psychologisch, maar socio-politiek interpreteerden. De acteur mocht niet opgaan in zijn rol. Bijgevolg was niet de nadrukkelijke operazanger de ideale vertolker van dit werk, maar de zingende acteur.

Brecht noemde dit nieuwe genre “episch theater”, en een van de kernelementen ervan was het stijlmiddel van de vervreemding. In Wikipedia wordt vervreemding als volgt gedefinieerd: Brecht wilde zijn publiek “distantiëren” of “vervreemden” van de personages en de actie en hen daardoor tot toeschouwers maken die niet betrokken zouden raken bij of emotioneel zouden meeleven of zich zouden inleven door zich psychologisch individueel met de personages te identificeren; hij wilde veeleer dat het publiek de dilemma’s van de personages en de wandaden die deze dilemma’s voortbrachten, die in zijn dramatische plots aan het licht kwamen, intellectueel zou begrijpen. Door op deze manier emotioneel “afstand” te nemen van de personages en de actie op het toneel, kon het publiek een dergelijk intellectueel niveau van begrip (of intellectuele empathie) bereiken; in theorie zouden ze, terwijl ze emotioneel vervreemd waren van de actie en de personages, op een intellectueel niveau in staat worden gesteld om zowel te analyseren als misschien zelfs te proberen de wereld te veranderen, wat Brechts sociale en politieke doel was als toneelschrijver en de drijvende kracht achter zijn dramaturgie.

 

 

Het werk had vele vaders en moeders

Naast de auteurs van de oorspronkelijke vorm (Gray en Pepusch) en de moderne vorm (Brecht en Weill) moeten Elisabeth Hauptmann, die als vertaalster van Beggar’s Opera veel teksten schreef, en Klammer, die gedichten van Francois Villon vertaalde (gekozen door Brecht), worden genoemd. Dit laatste leidde tot een rechtszaak over auteursrechten door Klammer, die Brecht later dwong tot schadevergoeding.

Brechts benadering van de inhoud van de Driestuiversopera was diep marxistisch, maar wat de financiën betreft, was Brecht een adaptieve kapitalist, die tweederde van de winst voor zichzelf opeiste. Weill kreeg een kwart en Elisabeth Hauptmann 12,5 %.

 

 

 

 

 

 

 

De taal van het werk

Voorafgaande opmerking: De taal van dit toneelstuk is grof. Om de authenticiteit te bewaren worden in de synopsis de woorden van het toneelstuk gebruikt.

Overture

Mack’s beroemde Moritat – Mackie Messer

Synopsis: Een kermis in Soho. De bedelaars bedelen, de dieven stelen, de hoeren hoereren. Een kermiszanger zingt de Moritat over Mackie Messer, de huurmoordenaar die in opdracht doodt.

Und der Haifisch, der hat Zähne (Ballade van Mackie Messer)

Een “Moritat” (waarschijnlijk afkomstig van het woord “moorddadige daad” of “zedeloosheid”) was een griezelballade die op kermissen werd gezongen en waarbij de zanger werd begeleid door violen of draaiorgels.
Vanaf het begin werd de Moritat een populair lied bij uitstek en het beroemdste stuk van de Dreigroschenoper. Interessant is dat dit lied niet in de oorspronkelijke versie was opgenomen. Het werd op het laatste moment geschreven omdat de acteur Harald Paulsen erop stond dat hij als eerste acteur een lied zou uitvoeren.

Het stuk bestaat uit 6 coupletten en begint met de begeleiding van alleen het harmonium. Bij elk couplet komen er meer van de in totaal 9 instrumenten bij. Weill schrijft aan het begin “op de wijze van een straatorgel”. Het ritme ontwikkelt zich meer en meer tot een foxtrot.

We horen dit lied in twee versies. Eerst horen we de versie van de eerste Macheath, Harald Paulsen, aan wie we het bestaan van het stuk te danken hebben.

Der Haifisch hat Zähne – Paulsen

Zijn rol later in het Derde Rijk was echter een trieste. Hij was een opportunist en berucht als informant.

 

Leonard Bernstein nam de opera op in de jaren ’50 en vroeg Blitzstein een Engelse versie te maken voor Broadway. Blitzstein verplaatste de “Driestuiversopera” naar het New York van 1870 en schreef de tekst in Amerikaans slang. Lotte Lenya zong Jenny opnieuw zoals zij die 30 jaar eerder in de première zong. Het werk had een enorme impact in Amerika.

Veel jazzmusici waardeerden het dat Weill, in tegenstelling tot andere Europese componisten, echt in de stijl van de jazz schreef en het lied vond vele bewerkingen door Amerikaanse jazzmusici. In 1960 bracht Ella Fitzgerald “Mack the knife” terug naar Berlijn en ontving er een Grammy voor. Haar interpretatie draaide de toonaard chromatisch een stapje hoger bij elke regel, 11 keer in totaal. Adembenemend.

Mack the knife – Fitzgerald

 

 

De maan boven Soho

Synopsis: Peachum runt samen met zijn vrouw een winkel, waar hij toekomstige bedelaars de juiste outfit geeft en hun wijken toewijst. In ruil daarvoor moeten ze een deel van hun miserabele inkomen weggeven. Hun dochter Polly is die avond niet thuisgekomen, ze vrezen het ergste.

Dit nummer is een prachtige karikatuur van de conventionele opera. Terwijl we magische nachten met volle maan meemaken in Bellini’s Norma (en vele andere opera’s) is Weills maan boven Soho een groteske grimas aan de nachtelijke hemel.

Anstatt, dass … Das ist der Mond über Soho (No They Can’t Song)

 

Synopsis: Polly Peachum was weg omdat ze haar bruiloft vierde in een armoedige paardenstal in Soho met Mackie het mes, burgerlijke naam Macheath. Macheath’s malafide vrienden stalen de huwelijksgeschenken en zongen een bruiloftslied voor hen.

Weill schreef dit koorlied opzettelijk met veel foute noten. Het gejuich van de biergeile bruiloftsgasten is even pathetisch als hun gevoelens voor het bruidspaar.

Huwelijkslied voor de minderbedeelden – Brückner

 

 

Lotte Lenya

Synopsis: Om in de stemming te komen zingt Polly het lied van de piraat-Jenny. Het is een ballade over een barmeisje dat in feite een piraat is die de aankomende piraten helpt om de Stad te plunderen.

Deze ballade van de piraat-Jenny was oorspronkelijk bedoeld voor de figuur van Polly. Maar door het grote succes van Lotte Lenya (de eerste Jenny) werd ze later aan deze figuur gegeven.

Lotte Lenya (bourgeois Charlotte Blamauer) was niet alleen de première Jenny, maar ook de echtgenote van Kurt Weill. Zij zong deze rol ook in de eerste verfilming uit 1931. We zien het volgende lied uit deze film. Brechts stijlmiddel van vervreemding is bijzonder indrukwekkend in dit lied: Lenya’s acteren is beperkt tot een absoluut minimum.

Meine Herren heute sehen Sie mich Gläser abwaschen (PIRATE JENNY) – Lenya

 

Het opzwepende kanonlied

Synopsis: De bruiloftsgasten krijgen een rilling over hun rug als Tiger Brown verschijnt, de gevreesde politiechef van Londen. Hij is een oude vriend van Macheath en is alleen gekomen om zijn gelukwensen aan te bieden. Samen zingen de twee oude oorlogskameraden het kanonlied.

De zogenaamde Cannon Song is een aangrijpende ragtime met een opzwepend refrein, geschreven in het tempo van een foxtrot.

We horen een engelse versie.

De tropps leven onder (CANON SONG) – Julia / Sabin

 

Synopsis: Macheath en Polly zijn even gelukkig.

Weill verrast ons met een bijna romantisch liefdeslied. Delen van het lied zijn liedachtig gecomponeerd en andere zijn geschreven in een sprechgesang (meer gesproken dan gezongen), een stijl die vaak gebruikt werd in het cabaret van die jaren.

Siehst Du den Mond über Soho (LIEBESLIED) – Schellow / Koczian

 

 

Het beroemde “Lied van Barbara”

Synopsis: Polly doet zich voor als een meisje dat net als iedereen gewoon een man wil vinden.

In dit lied zien we exemplarisch hoe het episch theater van de acteur een bemiddelende rol verlangde. Het ging er niet om in de gevoelswereld van het personage te duiken, maar om de persoon te laten zien. We zien Lotte Lenya weer.

Einst glaubte ich, als ich noch unschuldig war (BARBARA SONG) – Lenya

 

We horen een tweede, ingrijpende vertolking door Megan Mullally, een bekende Amerikaanse actrice. Qua interpretatie en instrumentatie wijkt deze opname echter sterk af van Lotte Lenya’s vorige versie.

Barbara song (in het engels) – Mullally

 

Synopsis: Terug bij haar ouders vertelt Polly over de bruiloft. Peachum is door het dolle heen, hij hoopte op zijn dochter als hulp voor zijn leeftijd. Met de bijbel in zijn hand voorspelt hij haar een slechte toekomst. Hij waarschuwt haar dat de wereld arm is en de mens slecht.

Was ich möchte, ist es viel? – Koczian

 

 

 

 

 

 

Afscheid van Polly – op de manier van Faust

Synopsis: Nu doet Peachum er alles aan om Macheath achter de tralies te krijgen. Hij heeft zelfs Tiger Brown overgehaald om zijn vriend te arresteren. Macheath komt erachter en duikt onder. Wenend neemt Polly afscheid van haar man.

Polly’s afscheid is een parodie op de monoloog van Gretchen uit Faust.

Er kommt nicht wieder (POLLYS FAREWELL SONG) – Koczian

 

 

Synopsis: De vrouw van Peachum heeft de bordeelhoudster Jenny omgekocht om zich bij de politie te melden zodra Macheath in het bordeel opduikt. Jenny is er zeker van dat hij zal opdagen omdat de seksdrift hem hierheen zal leiden.

Da ist nun einer schon der Satan selber (Ballade van de seksuele obsessie) – Hesterberg

 

 

De toepasselijke songtitels

Synopsis: Kort nadat hij is komen opdagen. Nostalgisch denken de twee terug aan de tijd dat hij haar brutale beschermer was en zij zich voor hem prostitueerde.

De namen van de liedjes zoals “Canon song” of zoals hier “Pimp Ballad” waren bondig en hielpen om de liedjes populair te maken. Dit lied is gecomponeerd in de stijl van een tango.

In deze opname horen we Lotte Lenya weer. Deze opname dateert uit de jaren vijftig, meer dan 20 jaar na de eerste uitvoering en de eerste verfilming in 1931. Lenya’s stem was nu veel dieper en ze kon niet meer alle liederen op de oorspronkelijke toonhoogte zingen.

Er was een tijd en nu is alles voorbij (Tango-Ballad) – Lenya / Merrill

 

Jenny’s piratenballade

Synopsis: Zonder aarzelen belt Jenny de politie. Binnenkort zal Macheath worden meegenomen.

De ballade van de boekanier begint onder begeleiding van een schijnbaar ontstemde piano. Dit gruwelijke stuk werd later door vele actrices gezongen. Het is gecomponeerd in het karakteristieke sprechgesang.

Meine Herren heute sehen Sie mich Gläser abwaschen (Ballade van de onzedelijke verdiensten) – Lenya

 

 

Geloof van voorspoed

Synopsis: Macheath geeft zich over aan zijn lot.

Begeleid door een pianostuk in de stijl van jazzy lichte muziek, horen we Macheaths “Lof der voorspoed” (waar je wel lui van wordt), gezongen met de grootsheid van de bandiet.

Da preist man uns das Leben großer Geister (Ballade van het genadige leven)

 

 

Synopsis: Hij krijgt bezoek van Lucy Brown, de dochter van de politiechef. Ze is zwanger van hem. Als Polly opduikt, is ze woedend, en ze maken ruzie uit jaloezie.

Dit duet is ook op te vatten als een parodie op opera-duetten. Het is een gezeur van twee “marktvrouwen”. In de opname horen we, dat is te horen, twee professionele zangeressen.

Da preist man uns das Leben großer Geister (Jaloezieduet) – Bernsteiner-Licht / Akselrod

 

 

Eerst komt het eten, dan komt de moraal

Synopsis: Lucy zweert dat ze wraak zal nemen op Polly. Ze zet haar vader onder druk om ervoor te zorgen dat Macheath uit de gevangenis komt. Dit gebeurt en al snel is Macheath terug bij Jenny. Daar filosoferen ze over waar de mens van leeft. Ze zijn het eens, eerst komt het eten, dan komt de moraal!
Sommige van Brechts verzen werden spreekwoordelijke aforismen die deel gingen uitmaken van de Duitse taal. De beroemdste en ook nu nog gebruikte was die over “eten en zeden”. Om het effect van de woorden in het theater te versterken, liet Brecht belangrijke formuleringen op bandjes drukken en hing die naast het toneel.

Ihr Herrn, die ihr uns lehrt, wie man brav leben (Tweede Finale) – Rasp

 

 

 

DRIESTUIVERSOPERA Act 3

 

 

Peachums menace

Synopsis: Peachum geeft niet op. Hij dreigt de politiechef om met zijn bedelaars de aanstaande kroningsfeesten van de koningin te verstoren.

De muziek van dit stuk moet doen denken aan de optocht van een fakkeloptocht en weerspiegelt de sfeer van de dreigende mars van de bedelaars. De tekst van Brecht is verbluffend, het refrein verandert 4 keer en wordt steeds cynischer:

Voor dit sombere bestaan is de mens nooit scherp genoeg
Vandaar zijn zwakke weerstand Tegen zijn listen en bluf

Voor dit sombere bestaan is de mens nooit slecht genoeg
Hoewel zijn doorzettingsvermogen heerlijk kan zijn

Voor dit sombere bestaan is de mens nooit zielig genoeg
Al zijn sombere bestaan is een hoop onzin

Voor dit sombere bestaan is de mens nog niet goed genoeg
Doe het zonder hulp Sla hem op zijn hoofd

Der Mensch lebt durch den Kopf (Lied van de ontoereikendheid van het menselijk streven)

 

 

Jenny verraadt Macheaths voor de tweede keer

Synopsis: Wederom wordt Macheath verraden door de hoeren tijdens een bezoek aan het bordeel.

Jenny zingt over de ijdelheid van de mens wiens ambitie hem naar de ondergang leidt. Dit lot is Salomo, Caesar, Cleopatra en nu Macheath overkomen. Zo rechtvaardigt ze dat zij het is die uiteindelijk haar vroegere minnaar aan de galg uitlevert.

Ihr saht den weisen Salomo (SALOMON SONG) – Lemper

 

Synopsis: Deze keer wordt hij ter dood veroordeeld. Hij heeft geen geld om de bewakers om te kopen voor een ontsnappingspoging en wordt naar de galg geleid. Iedereen staat hem op te wachten op de executieplaats. Als de strop om zijn nek is gelegd, kondigt Peachum aan dat Macheath gratie heeft gekregen van de koningin. Er verschijnt een boodschapper te paard.

Door Macheath te veredelen, wilde Brecht de rovers en de hogere klasse op gelijke voet stellen. Het systeem kan zichzelf dus niet hervormen, maar de verandering moet door een revolutie tot stand worden gebracht. Deze marxistische benadering is het sociaal-revolutionaire aspect van deze opera.

Natuurlijk is de Rijderboodschapper ook een parodie op de Opera Seria, waarin de goden in een verrassende wending van de plot een happy end geven, de “lieto fine” bewerkstelligd door de “Deus ex machina”. Maar de context van deze opera is grotesk en verandert de wending in satire.

Horch, horch, horch (De bereden boodschapper)

 

Synopsis: Hij deelt mee dat de koningin ter gelegenheid van haar kroning heeft besloten dat Macheath niet alleen de vrijheid moet krijgen, maar ook een adellijke titel, een appanage en een kasteel. De opera eindigt met een groot koorgezang van alle deelnemers: Laten we het onrecht bestrijden, maar met mate, Want het zal doodvriezen, als we het alleen laten.

Verfolgt das Unrecht nicht zu sehr (DREIGROSCHEN FINALE) SCHLUSSCHORAL

 

 

 

 

aanbeveling voor opname van de opera DRIESTUIVERSOPERA

 

in het Duits:

CBS, mit Lotte Lenya, Erich Schellow, Johanna von Koczian und Willy Trenk unter der Leitung von Wilhelm Brückner-Rüggeberg und dem Orchester Sender Freies Berlin

 

in het Engels:

TPR, Lotte Lenya, Scott Merrill, Martin Wolfson, Beatrice Arthur onder leiding van Samuel Matlovski.

 

 

 

Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over DRIESTUIVERSOPERA van Kurt Weill en Bert Brecht.