ORFEO ED EURIDICE door Ch.W. Gluck – de opera gids en synopsis

Online operagids en synopsis bij Glucks ORFEO ED EURIDICE

Orfeo is de oudste opera die onafgebroken op het repertoire heeft gestaan en is een van de meest invloedrijke werken in de geschiedenis van de opera. En met “che faro senza Euridice” is hij erin geslaagd de eerste megahit in de operageschiedenis te creëren.

 

 

Inhoud

Beschouwing

Akte I

Akte II

Akte III

 

 

Highlights

Objet d’amour

Amour, viens rendre à mon ame

Danse des furies

Laissez-vous toucher par mes pleurs

Ballet des ombres heureuses

De asiel aimable et tranquille

Che puro ciel (Quel nouveau ciel pare ces lieu)

Che faro senza Euridice (J’ai perdue Euridice)

 

 

 

Opname-aanbeveling

Opname-aanbeveling

 

 

 

Premiere

Wien 1762

Libretto

Ranieri de Calzabigi, gebaseerd op de Griekse mythologie.

Hoofdrollen

Orfeo, Attische zanger (alt of tenor) - Euridice, Orfeo's minnares (sopraan) - Cupid, god der liefde (sopraan)

Opname-aanbeveling

ARCHIV, Richard Croft, Mireille Delunsch, Marion Harousseau o.l.v. Marc Minkowski en Les musiciens du Louvre.

 

 

 

 

 

 

 

De legende van Orpheus inspireerde vele muzikanten

Bijna geen ander materiaal is zo vaak op muziek gezet als de legende van Orpheus, de grote musicus uit de Griekse mythologie. Monteverdi gebruikte deze tekst al om een nieuwe muziekvorm te stichten, zijn “dramma per musica”. Gluck en zijn librettist deden hetzelfde als Monteverdi en gebruikten de elementaire kracht van dit materiaal. Met “Orpheo ed Euridice” creëerden zij hun eerste hervormingsopera, zetten zij een reuzenstap in de toekomst en luidden zij de doodsteek in voor de barokke opera seria.

 

 

Opera seria sterft aan stereotypering

In de eerste veertig jaar van zijn leven was Gluck als musicus letterlijk actief in heel Europa. Hij kreeg een diep inzicht in de operapraktijk van het continent. Zijn indruk was dat het muziektheater te lijden had onder het stencilachtige karakter van de personages en het soms groteske karakter van de plots. Daartoe werden de werken gezongen door zangers die de muziek soms onherkenbaar versierden. Drama, ethiek en echte gevoelens waren van het toneel verdwenen.
Pietro Metastasio stond voor deze stijl in de 18e eeuw, wiens libretti meerdere malen door vele componisten op muziek werden gezet. Zo werd Metastasio’s werk een stijlvormend werk. Vanaf 1730 was Metastasio’s standplaats Wenen, wat hem ook in de Duitstalige wereld enorm invloedrijk maakte. Zelfs Mozart zette Metastasio’s materiaal op muziek (La clemenza di Tito en il re pastore).

 

Calzabigi, de librettist van de hervormingsopera’s – het drama als basis

Om dit tegen te gaan, was Gluck allereerst aangewezen op een geschikte librettist, een echte dramaturg en tekstdichter. Hij vond hem in de persoon van Raniero de Calzabigi. De Italiaan Calzabigi schreef onder meer voor de Duitse componist omdat hij afkeer had van het rumoerige en chaotische Italiaanse theaterbedrijf. Nog in 1778 schreef hij over het Napolitaanse publiek: “Wie zou er aan denken een Griekse tragedie op te voeren voor zo’n idioot publiek?

 

 

Gluck en Calzabigi’s nieuwe schema

Wat is nu de nieuwe aanpak van Gluck en Calzabigi die “hervormingsopera” wordt genoemd? Omwille van de leesbaarheid vindt u de belangrijkste vernieuwingen ten opzichte van de opera seria van Metastasio in tabelvorm.

 

 

	Opera seria (In Glucks tijd)	Reform opera
Expressie	Affect, Virtuositeit	Echt gevoel
Prioriteit	Muziek vóór woorden Coloratura	Woord voor muziek Declamatie
Actie	Veel acteerrollen Intriges, verwikkelingen, stereotypen	weinig acteerrollen rechttoe rechtaan actie
Choir	alleen achtergrond	als waarnemend persoon
Ontwikkeling van actie	alleen tijdens re-actie	langdurig, landschappelijk
Vorm	Secco Recitatief – da capo aria	Doorgecomponeerd met recitatief en aria
Verhaal	historisch	mythologisch

 

 

De eindeloos lange (en saaie) secco recitatieven werden geschrapt, recitatieven werden doorgecomponeerd en kort gehouden. De dominante da capo aria (ABA’) werd ook geschrapt. Terwijl de zangers de muziek van de componist in de A-partij min of meer in het origineel lieten, werd de A’-partij aan de smaak van de (ijdele) zangers overgelaten met coloraturen, cadenzen en versieringen.
Door het aantal personages te verminderen, werden de afzonderlijke rollen belangrijker. Dit is vooral zichtbaar in Orfeo; de hoofdpersoon Orfeo is de hele voorstelling op het toneel.

De Weense versie Gluck schreef de eerste versie van Orfeo in het Italiaans voor het seizoen van 1762. De opera werd goed ontvangen, maar was geen echt succes. Gluck presenteerde een kort, uitgepuurd drama met een klassiek karakter. Het publiek was meer gewend aan historisch heldenmateriaal dan aan classicistisch mythologisch materiaal. Dit alles leek een te grote stap voor het barokke publiek en werd deels als broos en onopgesmukt ervaren.
Toch behield Gluck bepaalde elementen van de opera seria. De hoofdrol werd gezongen door een castrato, een deus ex-macchina zorgde voor een lieto fine en de instrumentatie sloot aan bij de gebruiken van die tijd.

De Parijse versie van 1774 en 1859 Tien jaar later volgde Gluck de Oostenrijkse prinses Maria Antonia (zijn leerling-zangeres) naar Parijs, waar zij trouwde met de Dauphine Louis, die even later tot Louis XVI werd gekroond.
Daar zou Gluck het Parijse publiek voor zich winnen met zijn Iphigénie en Aulide. Een half jaar later verdubbelde hij met de nieuwe versie van Orfeo, nu in de Franse gedaante van “Orphée et Euridice”.
Het verschil tussen de Weense en de Parijse versie was enorm. Omwille van de leesbaarheid zijn de belangrijkste wijzigingen in tabelvorm weergegeven, samen met de derde versie, de zogenaamde Berlioz-versie:

 

	Wien	Parijs	Parijs (Berlioz)
Jaar	1762	1774	1859
Voce fach Orpheus	High-Castrato	Haut-Contre (Tenor)	Hoog
Taal	Italiaans	Frans	Frans
Versie	Wenen	Parijs	Mied
Laag	Harpsichord	Bas snaren	Bas snaren
Librettist	Calzabigi	Moline	Molinie/Viardot
Acts	3	3	4
Dansscènes	2	5	>5

 

De Parijse bewerking Het meest opvallende was allereerst dat Gluck voor de hoofdrol een haut-contre gebruikte, een tenor met een zeer hoge tessituur in plaats van de castrato. Dit veranderde de toonsoorten en registers van de hele opera en veranderde deze dus aanzienlijk. Gluck schreef de rol voor de franse tenor Joseph Legros, een formidabel acteur en tenor met een verbazingwekkende hoogte. Dit aspect werd een boemerang voor de internationale uitbreiding van het werk, want het was moeilijk om geschikte tenoren te vinden.
De tweede grote verandering betrof de dansscènes. Gluck breidde het aantal balletscènes massaal uit. Enerzijds was dit te wijten aan de lokale, dansgekke smaak, maar ook aan het feit dat de lengte van de Weense versie met iets meer dan een uur duidelijk te kort was voor een avond in de opera. In totaal voegde Gluck 10 nieuwe nummers toe, waarvan hij veel overnam uit eerdere werken.

De versie van Berlioz De jonge Berlioz vond een biografie van Gluck in de bibliotheek van zijn vader. Dit eerste contact met Gluck wakkerde zijn enthousiasme aan en hij bestudeerde de muziek van Gluck zijn hele leven lang. Voordat hij in 1824 de gelegenheid had om de Orphée voor het eerst op het toneel te zien en te horen, had hij het werk met de partituur intensief bestudeerd. Hij was geschokt toen hij besefte hoezeer de uitgevoerde versie had afgeweken van de gedrukte versie uit 1774. Hij wilde er iets aan doen, maar het zou nog 35 jaar duren voordat hij zelf een revival ensceneerde in het Parijse Théatre lyrique. Hij slaagde erin de beroemde alt Pauline Viardot voor de hoofdrol te krijgen, in plaats van de gebruikelijke cast van een Haut-Contre.
Berlioz (gesteund door Camille Saint-Saens) nam uit de Parijse versie van Gluck de meeste delen over waarin Orpeus niet zingt. Voor de Orpheus passages gebruikte hij de Weense versie met de instrumentatie van de Franse versie.
Voor de hoofdrol koos hij de beroemde alt Pauline Viardot-García, die door Berlioz gretig werd ondersteund. De première van deze versie was een overweldigend succes. Vanaf dat moment werd de opera het domein van de vrouw.

De wirwar van versies Van bijna geen andere opera zijn er meer versies dan van dit werk. Zelfs Gluck paste de opera tijdens opvoeringen herhaaldelijk aan de plaatselijke gebruiken (d.w.z. de zangers) aan. De praktijk van de daaropvolgende 200 jaar toonde aan dat de producties de versies royaal vermengden en zo van bijna elke afzonderlijke opvoering een unieke uitvoering maakten.
Deze operagids maakt min of meer gebruik van de Berlioz versie, die de meest charmante stukken bevat.

Synopsis: Eurydice ligt begraven in een bosje, gebeten door een giftige slang.

Zelfs het voorspel is verbluffend. Euridice ligt opgebaard in het bos, maar de muziek is feestelijk.Ouverture – Gardiner

Synopsis: Orpheus treurt hartstochtelijk over haar dood terwijl herders en nimfen het verse graf versieren. Volgens de oude rite wordt het vuur van de fakkel gedoofd, symbool voor de huwelijksband tussen Orpheus en Eurydice die door de dood is verbroken.

De muziek verandert met de verschijning van Orpheus in troosteloze sferen. Zware trombones imiteren begrafenismuziek. Het koor wordt herhaaldelijk overschaduwd door Orpheus’ klaagzangen.Ah, dans ce bois tranquille et sombre – Minkowski

Orpheus’ hemelse klaagzang

Synopsis: Orpheus stuurt iedereen weg om alleen te zijn met zijn verdriet en neemt afscheid van zijn Eurydice.

Voor het afscheid componeerde Gluck een ontroerende, maar niet lachrymose aria.We horen een prachtige opname uit de jaren vijftig met de tenor Leopold Simoneau, die een hoge tessituur beheerste.Objet d’amour – Simoneau

Synopsis: Hij wil niet zonder haar leven.

Accablé des regrets

Synopsis: Hij besluit naar de onderwereld te gaan om Eurydice uit het dodenrijk te halen. Cupido, een engel der liefde, verschijnt en kondigt aan dat Jupiter ontroerd is door zijn verdriet en hem het recht verleent om af te dalen naar de onderwereld. Maar Jupiter stelt één voorwaarde: hij mag niet naar haar kijken, anders zal hij haar voor altijd verliezen.

Soumis au silence – Harousseau

De grote bravoure-ariaSynopsis: Orpheus is tegelijkertijd euforisch dat Eurydice blijft leven, maar depressief omdat hij haar niet mag aanraken of aankijken. Hij is er klaar voor om het gevaarlijke avontuur aan te gaan.Deze aria is een klassieke bravoure aria. Eigenlijk zou ze geen plaats mogen hebben in deze hervormingsopera, maar Gluck heeft de aria waarschijnlijk willen gunnen aan de eerste Orphée, Joseph Legros, een klassieke coloratuur aria met lange coloratuur loopjes en coloratuur cadens.Berlioz wilde deze aria uit zijn versie gooien omdat hij ervan overtuigd was dat deze niet door Gluck zelf was geschreven, maar door Bertoni (wat tegenwoordig niet meer wordt vermoed).De grote cadens aan het eind van de aria werd gemaakt door Pauline Viardot met de hulp van Berlioz en Saint-Saens.Amour, viens rendre à mon ame – Verrett

De dans van de furiesSynopsis: De Furiën, die de toegang tot de onderwereld bewaken, dansen voor een spookachtige grot aan de rivier de Styx, verborgen door rookwolken.Gluck schetst een prachtig beeld van de Furies, de muziek klinkt ongelooflijk modern. Gedragen door de tremolo van de strijkers, opgezweept door de winden, zingt het koor in unisono geen melodieën maar slechts tertstreden.Danse des furies – Minkowski

Synopsis: Ze hebben de komst van Orpheus opgemerkt.

Het orkest begint langzaam, voert het tempo op tot er een hels tafereel te horen is, met geschreeuw en geraas dat tot nu toe onbekend was.Quel est l’audacieux – Froment

Orphees hemelse smeekbede, een hoogtepunt van het werk

Synopsis: Ze laten zich aanvankelijk niet kalmeren door Orpheus’ gezang, maar Orpheus hartverscheurende klaagzangen verzachten hen en ze laten hem de onderwereld binnengaan.

Begeleid door harpklanken zingt Orpheus zijn prachtige lied. Een mooi effect zijn de tussenspelen van het koor (Non). Een grandioos muzikaal beeld van een zeer creatieve componist.Laissez-vous toucher par mes pleurs – Croft

Het beroemdeballet op de Champs Elysées

Synopsis: Op het eiland van de overleden helden wordt de dans van de gezegende geesten gedanst.

Deze balletpantomime werd niet in de laatste plaats beroemd door de rol van de solofluit.Ballet des ombres heureuses

Het stuk werd populair en werd gearrangeerd voor andere instrumenten, hier voor solo piano, vertolkt door Yuja Wang.Ballet des ombres heureuses voor piano – Yuja Wang

Synopsis: Eurydice geniet van de rust en de magie van dit eiland.

Een mooi, rustig gesprek tussen Euridice en het koor.Cet asile aimable et tranquille – Bender

Gelukkige vervoering

Synopsis: Orpheus stapt het eiland op. Hij is betoverd door de zuiverheid en verwondert zich over de schoonheid van deze plek. Maar alleen Eurydice kan hem zijn levenslust teruggeven.

Een verrukte vertolking van een verrukt stuk, gezongen door Janet BakerChe puro ciel (Quel nouveau ciel pare ces lieu) – Baker

Synopsis: De gezegende geesten kondigen aan dat hij hier Euridice zal ontmoeten.

Een prachtig koorstuk.Viens dans ce séjour paisible

Synopsis: Orpheus sleept Eurydice mee zonder haar aan te kijken. Eurydice is blij herenigd te zijn met Orpheus, maar ergert zich aan Orpheus’ terughoudendheid dat Orpheus haar niet aanraakt of aankijkt. Orpheus vraagt haar hem te vertrouwen en hem te vergezellen.

Gluck wordt er wel eens van beschuldigd zeer rechtlijnige muziek te hebben gecomponeerd, zijn partituur is altijd zeer “opgeruimd”. Dit brengt het gevaar met zich mee dat de muziek op bepaalde punten ongeïnspireerd kan worden als ze niet goed wordt geïnterpreteerd. We horen deze passage formidabel gezongen door Barbara Hendricks en Sophie von Otter, die het drama (bij al zijn classicisme) van deze situatie overtuigend overbrengen. Mooie ritardandi en accelerandi geven leven aan de muziek.Vien, suis un époux qui j’adore – Hendricks / von Otter

De beroemde aria “che faro senza Euridice”

Synopsis: Maar Eurydice ziet er het nut niet van in om het paradijs te verlaten voor een leven zonder de liefde van Orpheus. Zij wil Orpheus verlaten en Orpheus ziet zijn laatste kans om haar te zien. Maar dit is het doodvonnis van Eurydice en ze sterft voor zijn ogen. Orpheus treurt om het verlies van zijn Euridice.

Glucks stuk voor Euridice is een van de beroemdste aria’s ooit geworden en de discografie omvat ontelbare opnamen van zangers van de meest uiteenlopende stembereiken. Omdat Gluck zowel een versie voor Wenen als voor Parijs schreef, is er zowel een Franse (“J’ai perdu mon Euridice”) als een Italiaanse versie (“Che faro senza Euridice”).
Gluck schreef deze klaagzang in majeur, hoewel Euridice’s wanhoop over Orfeo’s vermeende kilheid tijdens de aria gestaag toeneemt. Hanslick, de beroemde criticus uit de 19e eeuw, zei dat de muziek van deze aria net zo goed geschreven had kunnen worden met de regel “J’ai trouvé mon Euridice” in plaats van “J’ai perdu mon Euridice”.
Maar Glucks keuze van toonsoort was opzettelijk. De rouwverwerking moest worden bereikt met de eenvoud van de aria en de orkestbegeleiding, waarbij slechts kort naar de mineurtoonsoort werd overgegaan. Tegen de conventies van de opera seria in, wilde de reformistische Gluck alle kunstmatige versieringen van de zangers elimineren en zag hij bewust af van versieringen. Dit aspect (zie ook de interpretaties hieronder) leidde tot de discussie of ornamentiek in deze aria geoorloofd is.
Het effect dat Gluck met deze aria maakte is echter grandioos, tijdgenoten als Rousseau waren enthousiast en de aria werd misschien wel de eerste superhit in de operageschiedenis.Voor vele tijdgenoten was Kathleen Ferrier’s expressie en warmte van stem uniek. Bruno Walter, een naaste metgezel in haar korte carrière, schreef na haar vroege dood dat zij, naast Gustav Mahler, de grootste persoonlijke kennis uit zijn muzikale leven was. Kathleen Ferrier stierf in 1951 op 41-jarige leeftijd aan borstkanker. Ze had net de Orfeo ingestudeerd. De vertolking (een live radio-opname) is een briljant document van haar stem: zielsroerende warmte, expressief vibrato en etherische pianissimi.Che faro senza Euridice – Ferrier

Ferrier was een van Janet Baker’s rolmodellen, die de stem fach van alt met haar deelde. Janet Baker was een wereldberoemde oratorium- en liederenzangeres, maar zong alleen opera op de Britse eilanden, voornamelijk in Glyndebourne en Schotland. Zij zong de Orfeo tijdens haar afscheidsoptreden in 1982 en baarde opnieuw opzien met haar soulvolle interpretatie.Che faro senza Eurydice – Baker

Synopsis: Nu hij niet meer wil leven, wil hij zich met haar verenigen in de onderwereld. Daar confronteert Cupido hem. Hij vertelt hem, dat zijn dood niet nodig is en dat hij bewezen heeft haar waardig te zijn. Hij wekt Eurydice en de twee staan overweldigd tegenover elkaar.

Trio’s zijn een zeldzame soort in deze muziek, hier een met een crescendo over 3 minuten,Tendre amour – Hendricks / von Otter

Synopsis: Terwijl Cupido naar de hemel zweeft zingt iedereen de hymne aan de engel der liefde.

Le dieu de Paphos et de Gnide

Opname-aanbevelingARCHIV, Richard Croft, Mireille Delunsch, Marion Harousseau o.l.v. Marc Minkowski en les musiciens du Louvre

Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over ORFEO ED EURIDICE van Christoph Wilibald Gluck