De online operagids over UN BALLO IN MASCHERA
Na de muziekdramatische opera’s “Macbeth” en “Simon Boccanegra” keerde Verdi met “Un ballo in maschera” terug naar de Belcantistische nummeropera. Met dit werk biedt Verdi de luisteraar vijf briljante delen en schitterende scènes. Reeds de première was een van Verdi’s meest briljante successen uit zijn carrière, en het werk begon aan zijn triomftocht over de hele wereld.
OVERZICHT en SNEL TOEGANG
Inhoud
Hoogtepunten
Teco io sto (Liefdesduet)
Eri tu che machiavi quell’anima
Forse la soglia attinse… Ma se m’è forza perderti
Rollen en synopsis van UN BALLO IN MASCHERA
Première
Rome, 1859
Libretto
Antonio Somma, basierend auf dem Roman Gustave III ou Le bal masqué (Gustave III of Het gemaskerde bal).
Hoofdrollen
Riccardo, gouverneur van Boston (tenor) - Renato, Creool en vertrouweling van Riccardo (bariton) - Amelia, zijn vrouw (sopraan) - Ulrica, waarzegster (alt) - Oskar, page (sopraan)
Opname-aanbeveling
EMI, Maria Callas, Giuseppe di Stefano, Ettore Bastiannini en Giulietta Simionato o.l.v. Andrea Gavazzeni en het Koor en Orkest van La Scala, Milaan.
Commentaar
Libretto en censuur
Eugene Scribe’s roman over de moord op de Zweedse koning fascineerde Verdi. Het onderwerp was zeer actueel, want een jaar voor de première van “Ballo in maschera” werd een moordaanslag gepleegd op Napoleon III. Daarom was het onderwerp van een moordaanslag op een regent op een open podium politiek explosief, en Verdi moest zijn versie voor het Napolitaanse theater om censuurredenen terugtrekken. Hij verplaatste het verhaal voor de nu Romeinse première naar de onverdachte Amerikaanse stad Boston. Alsof dat nog niet genoeg was, is er nog een derde versie, want Verdi moest het verhaal voor de Parijse versie opnieuw naar Napels verplaatsen. Vandaag hoort men twee verschillende versies met verschillende locaties en de hoofdrolspelers hebben verschillende namen naargelang van de versie (Gustav of Riccardo, respectievelijk Ankerström of Renato). De Boston versie wordt het meest gespeeld. (Riccardo en Renato)
De tweede akte
De tweede akte vormt de dramatische kern van deze opera. Het begint met een solo-aria, ontwikkelt zich tot een duet, breidt zich uit tot een trio met het optreden van Renato en eindigt als een kwartet met koor.
De intensiteit van het beroemde duet “Teco io sto” is al vergeleken met die van Wagners Tristan en wordt beschouwd als een van de meest dramatische duetten ooit. Verdi sprak ook van “zijn beste duet”.
De rol van Riccardo
Riccardo is misschien wel Verdi’s tenorrol met het breedste expressiebereik. In de barcarole vereist hij de stem van een lichte tenor met zekere hoge noten, in scènes als in “Scherza o follia” de lyrische bel canto-zanger en de dramatische tenor in het tweede en laatste bedrijf.
Bovendien is de rol fysiek veeleisend, want de tenor heeft een enorme toneelaanwezigheid en moet voortdurend zingen tegen een dramatisch, luid orkest.
De bariton van Verdi
Zoals veel opera’s uit het belcanto tijdperk gaat de “Ballo in maschera” over een driehoeksverhouding, met een vrouw die tussen twee mannen in staat. Naast de tenor vertrouwt Verdi de tweede mannenstem meestal toe aan een baritonstem, die soms zelfs de hoofdrol op zich neemt (bijvoorbeeld in Simon Boccanegra, Nabucco of Rigoletto). Dit stemtype speelt een belangrijke rol in Verdi’s werkgeschiedenis.
In deze opera van Verdi is de bariton de drager van de plot. In hem speelt zich het hele drama af – Renato verandert van de vriend en beschermer van de gouverneur in de vermeende verraden echtgenoot, later in de vijand en moordenaar en tenslotte in de berouwvolle en vergevingsgezinde. Zijn toneelaanwezigheid onderstreept het belang van zijn rol: als enige rol is hij in elk van de vijf opvoeringen toneelaanwezig. Om het belang te onderstrepen geeft Verdi hem twee grote aria’s.
UN BALLO IN MASCHERA Act 1
Synopsis: In het paleis van de gouverneur. Soldaten en edellieden worden in audiëntie ontvangen, ze prijzen de adel van de regent. Een kleine groep rond Tom en Samuel beraamt een aanslag op Riccardo uit persoonlijke wraakmotieven.
De ouverture citeert veel muzikale motieven uit de opera, zoals het liefdesmotief en het koormotief van de samenzweerders.
Samenzweringsmotief:
Liefdesmotief:
Ouverture – Abbado / Pavarotti
Al aan het begin van deze opera in “Posa in pace” gebruikt Verdi een belangrijk stijlelement van deze opera: dat van het contrast. We horen de haatdragende woorden van de samenzweerders, die botsen met het huldebetoon van de hovelingen.
Posa in pace – Solti
Renato is de kern van de tragedie
Synopsis: Oscar overhandigt hem de lijst met de deelnemers aan het gemaskerde bal. Tot zijn grote vreugde ontdekt hij op de lijst Amelia, van wie hij heimelijk houdt. Zij is de vrouw van zijn beste vriend Renato. Kort daarna ontmoet Riccardo hem bij het publiek, waar Renato hem vertelt dat een groep mannen hem wil vermoorden.
U hoort Renato’s eerste aria gezongen door Piero Cappuccili, de toonaangevende Verdi-bariton van de jaren 80/90.
Alla vita che te arride – Cappuccili
Synopsis: Een rechter verschijnt en wil de handtekening voor een verbanning van Ulrica, een waarzegster. Men kan haar niet beschuldigen van een misdaad, maar ze is een verdacht persoon. Oscar, Riccardos page, verdedigt haar en beweert, dat al haar voorspellingen zijn uitgekomen.
De rol van Oscar was de enige keer dat Verdi ooit een broekrol schreef. Hij schreef het voor een coloratuursopraan. Het is waarschijnlijk een eerbetoon aan de grand opéra.
We horen een vertolking van Diana Damrau, een van de meest vooraanstaande coloratuursopranen van onze tijd.
Volta la terrea – Damrau
Synopsis: Riccardo geeft opdracht tot een onmiddellijk onderzoek vanmiddag. Riccardo zelf wil erheen, vermomd als visser.
Verdi componeerde deze uitbundige finale in de stijl van een galop, een herinnering aan zijn tijd in Parijs, waar Offenbach een jaar eerder zijn grote galop in Orpheus’ Onderwereld had geschreven. Verdi verbleef lange tijd in de Franse hoofdstad en componeerde de opera “Les vêpres siciliennes” voor de Grand Opéra.
Signori oggi d’Ulrica – Pavarotti
In de grot van de waarzegster
Synopsis: In de grot van waarzegster Ulrica. In het midden van de kamer brandt een vuur in een heksenketel. De waarzegster zit in trance bij de ketel, omringd door vrouwen en mannen.
De rol van Ulrica doet sterk denken aan de Azucena uit de Trovatore. Beide zijn gebaseerd op Verdi’s stijlmiddel van de Varietà, d.w.z. het maximale contrast van de opeenvolgende scènes. Na de met licht overgoten scène van de hoofse ontvangstzaal, bevinden we ons nu in de donkere grot van de waarzegster. Bovendien zijn beide verschijningen aan het begin van de tweede akte, beide zijn zigeunerachtige figuren met hetzelfde stembereik en uiteindelijk zijn het dezelfde zangers die in deze rol schitteren. Te noemen zijn Fedora Barbieri, Fiorenza Cossotto of Marylin Horne.
De rol van Ulrica staat ook voor een belangrijk aspect van de uitvoeringsgeschiedenis. In 1955 zong Marian Anderson Ulrica in Verdi’s “Gemaskerd bal” – zij was de eerste zwarte vrouw op het podium van de MET. “Het moment,” schrijft Rudolf Bing, de toenmalige directeur van de Met, in zijn memoires, “was een van de meest trotse momenten die ik bij de MET heb meegemaakt. En: “De Raad van Toezicht van de Metropolitan Opera was niet een van de vele organisaties die me feliciteerden”…
Tremoli in de lage strijkers en bleke klarinetklanken zorgen voor een spookachtige sfeer. De geesten oproepend, zingt Ulrica zichzelf in trance.
In de afspeellijst vindt u twee opnamen. De opname van Cossotto is misschien de vocaal briljantere, die van Barbieri is de donkerdere en expressievere.
Re dell’abisso – Cossotto
Re dell’abisso, affretati – Barbieri
Amelia verschijnt in de grot van de waarzegster
Synopsis: Eerst wil een matroos van de marine van Ulrica weten wanneer zijn langverwachte beloning van de gouverneur zal komen. Hij zit al 15 jaar op zee te wachten op zijn beloning. Zij leest zijn hand en voorspelt de beloning in de nabije toekomst. Riccardo schrijft snel een papier met de promotie tot officier en schuift het ongemerkt naar de matroos. De matroos vindt het papier en is blij dat de voorspelling zo snel is uitgekomen. Dan komt Amelia, Riccardo’s geheime geliefde. Riccardo verstopt zich en luistert haar gesprek af. Amelia vertelt haar dat ze een getrouwde vrouw is die een geliefde man probeert te vergeten. Ulrica vertelt haar dat ze een bepaald kruid moet plukken voor het kerkhof om middernacht. Het sap zal de passie doden. Riccardo besluit haar te volgen, vanavond. Amelia verlaat de grot.
Amelia is opgewonden, ze zingt met trillende stem het gebed “Consentimi signore” (Geef mij o Heer, kracht om mijn hart te zuiveren) (2:55).
Che v’agita cosi … Consentimi Signore (terzetto) – Callas / di Stefano / Barbieri
Synopsis: Tussen zijn Riccardo’s vrienden aangekomen en Riccardo, vermomd als visser, wendt zich tot Ulrica. Hij vraagt naar zijn toekomst.
Verdi laat de vermomde visser een prachtige barcarole zingen. Deze aria “Di tu se fedele” is zeer veeleisend. Enerzijds is de technische moeilijkheidsgraad te noemen, maar ook dat het een lyrische zang vereist, die over een groot orkest en koor heen hoorbaar moet zijn.
Luister naar Jussi Björling (waarschijnlijk de beste Riccardo in de opnamegeschiedenis) met “Di tu se fedele”.
Di tu se fedele – Björling
De tragische voorbode
Synopsis: Ulrica kijkt naar zijn hand en is geschokt. Ze wil geen voorbode zijn. Maar Riccardo dringt aan. Ze voorspelt een naderende dood voor hem. Riccardo doet dit af als een grap.
In deze scène horen we een beroemd ensemblestuk, het kwintet “è scherzo o follia”.
Deze productie uit 1954 was Toscanini’s laatste opera opname. Toscanini kende Verdi persoonlijk en de meester waardeerde de jonge Kapellmeister zeer. Toscanini vertelde dat hij zich nog kon herinneren toen hij als kleine jongen de “Ballo in maschera” persoonlijk door Giuseppe Verdi hoorde dirigeren.
E scherzo od e follia – Toscanini
Synopsis: Lachend vraagt hij de waarzegster wie de moordenaar zal zijn. Ulrica voorspelt dat hij zal sterven door toedoen van een vriend, die de eerste man zal zijn die hem die dag zal begroeten. Riccardo steekt zijn hand uit, maar niemand grijpt hem. Renato verschijnt en Riccardo begroet de nieuwkomer lachend. Riccardo onthult zich als gouverneur en legt haar uit dat haar voorspelling niet juist kan zijn omdat Renato zijn beste vriend is. Ulrica waarschuwt hem nogmaals dat er verraders onder hen zijn. De matroos verschijnt met zijn vrienden en zij prijzen Riccardo als een vriendelijke heerser.
O figli d’inghilterrra – Fabritiis
UN BALLO IN MASCHERA Act 2
Synopsis: s Nachts op een verlaten veld voor het kerkhof.
Verdi was altijd op zoek naar verhalen die hem inspireerden. De inspiratiebron was niet zozeer de plaot als wel de menselijke passies (“soggetti di sentimento”). Deze tweede scène van deze opera, die Verdi werkelijk inspireerde, moet worden beschouwd als een van zijn grootste scènes.
Synopsis: Amelia verschijnt.
Met een trillende stem zingt Maria Callas deze passage onvergetelijk. In Gavazzeni’s opname kan zij alle kleuren van haar stem laten horen en is zij op het toppunt van haar kunnen.
Ecco l’orrido campo … – Callas
De bekentenis van de liefde – het beroemde duet “Teco io sto
Synopsis: Ze weet niet, dat Riccardo haar gevolgd is. Riccardo stapt naar buiten en biecht haar zijn brandende liefde op. Amelia wordt verscheurd tussen haar liefde voor Riccardo en de eed van trouw aan haar man.
De duetten tussen Riccardo en Amelia zijn dramatisch van opzet. De muziek voor “Teco io sto” komt niet tot rust, Dissonanten en syncopen leiden tot een extatische liefdesscène. Riccardo perst het “Ik hou van je” uit Amelia. Verdi vertelde in latere jaren, dat hij deze scène als een van zijn grote compositorische momenten ervoer.
We horen deze scène in 3 opnamen, de eerste twee met Jussi Björling.
Björling’s versie met Zinka Milanov komt van een opname van een live uitvoering en toont twee artiesten op het hoogste niveau. De liefdesbekentenis is overweldigend en extatisch (7:15). Het document is afkomstig van een verfilming uit 1956 van twee acteurs die de opname van Milanov/Björling uit 1940 “zingen”.
Teco io sto (1) – Björling/Milanov
De opname van het duo Björling met Elisabeth Rethberg is beroemd. Het is de enige opname van de twee, Rethberg was al in de herfst van hun carrière, dus het geluidsdocument van deze twee titanen is des te belangrijker. De passage “m’ami” (vanaf 4:45) gaat onder de huid zitten. Het is ook opmerkelijk hoe moeiteloos de twee naar de hoge C glijden, die Björling vervolgens een paar seconden langer vasthoudt dan de Duitser (9:12).
Teco io sto (2) – Björling/Rethberg
Voor Pavarotti was dit duet het grootste duet uit de operageschiedenis, dat alleen vergeleken kan worden met het liefdesduet uit Tristan. Ook Domingo uitte zich in soortgelijke bewoordingen en citeerde de passage “irridiami d’amor” waar het orkest letterlijk explodeert en alle extase losbarst.
Teco io sto (3) – Pavarotti / Arroyo
Verrassend, Renato verschijnt
Synopsis: Tot hun verbazing verschijnt Renato. Hij is zijn vriend gevolgd omdat hij een gesprek van de samenzweerders heeft afgeluisterd en te weten is gekomen dat ze deze nacht op hem willen wachten. Amelia herkent Renato en trekt haar sluier over haar gezicht. Renato smeekt Riccardo om zich in veiligheid te brengen en biedt aan om de onbekende vrouw terug naar de stad te leiden. Riccardo stemt toe. Ze wisselen van jas en Riccardo verlaat het veld. Amelia en Renato zijn op weg. Maar de samenzweerders houden hen tegen. Ze denken dat Renato de gouverneur is. Wanneer ze Renato herkennen, willen ze weten wie de onbekende vrouw is. Renato trekt zijn zwaard om de eer van de vrouw te verdedigen. Amelia weet dat dit gevecht Renato het leven zou kosten en ze haalt haar sluier van haar gezicht. Vol ongeloof herkennen ze Amelia. Renato is diep getroffen, de samenzweerders bespotten Renato’s rendez-vous met zijn eigen vrouw. Met een donkere stem kondigt Renato een ontmoeting met de samenzweerders aan voor de volgende ochtend.
Verdi en zijn librettist Somma hebben een geweldige “colpo di scena” gecreëerd, een dramatisch keerpunt in de plot dat uitmondt in een groot concertato met solostemmen en koor. Dit kwintet (dat wellicht is gemodelleerd naar zijn beroemde pendant “bella figlia d’amore” uit Rigoletto) laat zien hoe dramatisch Verdi zijn scènes componeert. Hier de diepe tragiek van het echtpaar en daar de buffoneske spot waarmee de samenzweerders zich over de echtgenoot uitstorten.
Ahimé… seguitemi – di Stefano/Callas
UN BALLO IN MASCHERA Act 3
Amelias grote Aria “Morro ma prima in grazia”
Synopsis: Terug in het huis kondigt Renato aan dat Amelia met haar dood zal boeten voor haar overspel. Amelia zweert dat haar huwelijk niet bezoedeld is. Maar Renato’s besluit staat vast. Amelia wil haar zoon nog een laatste keer zien.
Amelia’s Aria is een contemplatief stuk, begeleid door een solo cello. Na het drama van de voorgaande scènes is het contrast met dit rustpunt immens; haar stem komt nooit verder dan een mezzoforte, behalve in de laatste paar maten. De zangers moeten grote emoties tonen. Na deze grote inspanning moet het laatste deel van deze aria met de herhaalde herhaling van “mai piu vedrà” worden beheerst met moeilijke sprongen naar de Bb en Ces.
We horen een ontroerende, bijna gebedsachtige vertolking met prachtige solo cello begeleiding, gezongen door Ljuba Welitsch, een van haar beste opnamen ooit.
Morro ma prima in grazia (1) – Welitsch
Intiem maar toch uiterst expressief is de vertolking van Elisabeth Rethberg. Naast Rosa Ponselle was zij de grote sopraan van de jaren ’20.
Morro ma prima in grazia (2) – Rethberg
We horen een meer expressieve interpretatie van Angela Gheorghiu
Morro ma prima in grazia (3) – Gheorghiu
Kesting heeft grote waardering voor Milanovs interpretatie: “De scène op de executieplaats wordt een vocaal volmaakte en dramatisch suggestieve omzetting van een zeer opgewonden gemoedstoestand in een klankvorm… Het is een zangkunst die – met uitzondering van Maria Callas – door geen enkele zangeres van de complete opnamen is bereikt.”
Morro ma prima in grazia (4) – Milanov
Renato’s besluit om wraak te nemen
Synopsis: Renato willigt haar laatste verzoek in. Alleen in de kamer breekt Renato in. Hij besluit dat hij Amelia wil sparen, maar dat Riccardo moet boeten voor zijn schandelijke verraad.
Voor de karakteristieke “Verdi bariton” heeft Verdi vele grote aria’s vol melancholie en pijn geschreven. “Eri tu” is een van de grootste aria’s in zijn soort.
Luister naar “Eri tu” in de geweldige vertolking van de Italiaanse bariton Ettore Bastiannini, die echt onder je huid kruipt!
Eri tu che macchiavi quell’anima – Bastiannini
Synopsis: Samuel en Tom verschijnen en Renato vertelt hen dat hij alles weet over hun samenzwering. Hij wil zich bij hen aansluiten en degene zijn die hem doodt. Elk van hen eist dit recht voor zichzelf op, dus willen ze het lot laten beslissen. Tom schrijft 3 namen op en gooit ze in een vaas. Als Amelia, Renato wil dat zij het lot trekt. Ontzet trekt Amelia het lot waarop Renato’s naam staat. Iemand klopt op de deur. Oscar verschijnt en brengt de uitnodiging voor het gemaskerde bal ‘s avonds. De samenzweerders besluiten de gouverneur vanavond te vermoorden.
Ah di che fulgor, che musiche – Hernandez / Rodriguez
Riccardos grote aria
Synopsis: Riccardo zit in zijn studeerkamer. Hij heeft besloten Renato en zijn vrouw naar Engeland te sturen om Amelia te behoeden voor overspel. Hij wil ‘s avonds afscheid van haar nemen en schrijft het decreet.
Met deze beroemde aria stelt Verdi de tenor voor een moeilijke opgave. Er wordt zowel pianissimo als vol forte geademd, de stem eist lage noten, maar kent ook dramatische, lange, hooggeschreven passages en gaat tot hoge Bb.
Naast Duca in Rigoletto was Riccardo Pavarotti’s favoriete rol in de opera’s van Verdi. Riccardos is misschien wel Verdi’s tenorrol met het breedste scala aan expressie en kleuren.
Forse la soglia attinse… Ma se m’è forza perderti – Pavarotti
Domingo zong Riccardo voor het eerst in 1967. Wegens ziekte van een zanger werd een geplande Aida op korte termijn afgelast en vervangen door een Ballo. Domingo werd gevraagd, en hij stemde spontaan toe, hoewel hij de rol nog niet kende. Hij leerde de rol in slechts 3 dagen “met de hulp van zijn vrouw en de opnamen van Gigli”.
Forse la soglia attinse… Ma se m’è forza perderti – Domingo
Synopsis: Oscar verschijnt en brengt een boodschap van een onbekende vrouw. Ze waarschuwt Riccardo voor een moordaanslag tijdens het gemaskerde bal. Riccardo gaat naar het theater waar het gemaskerde bal al begonnen is. Daar praat Renato met Oscar en hoort van hem hoe de gouverneur is uitgedost.
Deze rol doet onmiddellijk denken aan Mozart’s Cherubino. Verdi had veel waardering voor Mozart en er is veel over deze relatie geschreven.
Oskar is een figuur uit de opéra comique, een lichtvoetige rol met een ietwat naïeve vrolijkheid. Des te dramatischer is het dat hij op het eind (onbewust) de moordenaar de tip geeft in welk kostuum de gouverneur te vinden is. En op het eind sterft de gouverneur zelfs in de armen van Oskar.
We horen en zien een fragment met Sumi Jo uit een productie van de Salzburger Festspiele. Herbert von Karajan overleed in de weken van voorbereiding van deze productie en werd vervangen door Georg Solti. Karajan waardeerde Sumi Jo’s zangkwaliteiten zeer.
Saper vorreste – Sumi Jo
Synopsis: Riccardo en Amelia ontmoeten elkaar. Amelia vraagt hem het bal onmiddellijk te verlaten. Ze bekennen elkaar opnieuw hun liefde en Riccardo overhandigt haar het decreet dat ze morgen met haar man naar Engeland zal gaan. Ontroerd nemen ze afscheid van elkaar.
Terwijl het drama zich ontvouwt, laat Verdi backstage een menuet spelen, wat een parallel betekent met het werk van Mozart, waarbij verschillende muziekgroepen tegelijk spelen, zoals we dat kennen uit de slotakte van “Don Giovanni”. De opgewonden woorden van de twee vormen een boeiend contrast met de hoofse dansmuziek, waardoor het drama wordt onderstreept.
Ah! Perché Qui! Fuggite- T’amo, Si, T’amo – Callas/diStefano
Synopsis: Renato hield hen in de gaten. Hij springt op Riccardo en doodt hem met een dolk. Soldaten vallen Renato aan. De stervende Riccardo beveelt de vrijlating van Renato. Amelia laat Renato het decreet van vertrek zien en hij realiseert zich dat Amelia’s eer onaangetast is gebleven. Riccardo vergeeft hem en zakt dood in elkaar.
Verdi geeft zijn positieve figuren die sterven altijd een groots afscheid. Zo krijgt Riccardo een prachtige sterfscène met een grote cantilena en een pijnlijke melodie.
ah perche qui…ella è pura (finale) – Callas/di Stefano
Opname-aanbeveling
EMI met Maria Callas en Giuseppe di Stefano onder leiding van Andrea Gavazzeni en het koor en orkest van La Scala di Milano.
Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over UN BALLO IN MASCHERA van Giuseppe Verdi.
Plaats een Reactie
Meepraten?Draag gerust bij!