TANNHÄUSER van Richard Wagner – de opera gids & synopsis

De online operagids van TANNHÄUSER

Tannhäuser is waarschijnlijk de meest menselijke held onder alle door Wagner geschapen figuren, die niet kan ontsnappen aan de vleselijke lust (Venus), hoewel hij streeft naar spiritualiteit (Elisabeth). Wagner zelf heeft beschreven dat zijn “neiging tot zinnelijke onstuimigheid” in strijd is met de “ernst van het artistieke gevoel”.

 

 

 

 

Inhoud

Synopsis

Commentaar

Akte I (Venusberg)

Akte II (Zangerswedstrijd)

Acte III (Pelgrimsscène, Dodenscène)

Opname-aanbeveling

Highlights

Overture

Dich teure Halle (Zaalaria)

Gepriesen sei (liefdesduet)

Heraus zum Kampfe (wedstrijd voor zangers)

Beglückt, darf nun dich, o Heimat, ich schauen (Pelgrimskoor)

O du mein holder Abendstern

Inbrunst in meinem Herzen (Romaanse vertelling)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Première

Dresden, 1845

Libretto

Richard Wagner, gebaseerd op de gedichtenbundel uit de Zangersoorlog op kasteel Wartburg en het Tannhäuserlied.

De hoofdrollen

Hermann, Landgraaf van Thüringen (bas) - Elisabeth, nichtje van de Landgraaf (sopraan) - Wolfram, ridder en minnezanger (bariton) - Venus, godin van de liefde (sopraan) - Tannhäuser, ridder en minnezanger (tenor)

Opname-aanbeveling

DECCA, René Kollo, Helga Dernesch, Christa Ludwig, Victor Braun o.l.v. Georg Solti en het Weens Filharmonisch Orkest en het Wiener Staatsoperakoor.

 

 

 

 

 

 

Leitmotieven

Wagners motieven mogen nog geen “leitmotiven” in de formele zin van het woord worden genoemd, toch hebben ze de rol van herinneringsmotieven. In het gedeelte over de ouverture worden drie van de belangrijkste thema’s van deze opera gepresenteerd. Twee thema’s domineren de ouverture en behandelen de dominante tegenstelling: die van geloof en verlangen.

 

 

Geschiedenis en libretto

Wagner begon aan Tannhäuser te werken toen hij negenentwintig jaar oud was. Het libretto was het jaar daarop klaar en de partituur werd in 1845 voltooid.

De opera draagt de dubbele titel “Tannhäuser en de wedstrijd van de Minnezangers op de Wartburg”, wat aangeeft dat Wagner de plot van de opera voornamelijk aan twee bronnen ontleende. Enerzijds de gedichtenbundel van de “Sängerkrieg auf der Wartburg” (waaraan de twee beroemdste minstreels Wolfram von Eschenbach en Walther von der Vogelweide zouden hebben deelgenomen) en anderzijds het Tannhäuserlied over een minstreel met een wankele levenswandel. Wagner combineerde nu een verzonnen liefdesverhaal van Tannhäuser en zijn pelgrimstocht naar de paus met de wedstrijd van de zanger op het kasteel van de Thüringse landgraaf. De Heinrich van de zangwedstrijd werd de Tannhäuser.

Bij de Tannhäuser treffen we een soortgelijke constellatie aan als bij de Meistersinger: Een buitenstaander wil de traditionele regels van de kunst veranderen en faalt als gevolg van de inertie van de maatschappij. Tannhäuser en Stolzing zijn broers van geest met dit verschil dat de laatste de bruid wint en Tannhäuser niet. Tannhäuser heeft in deze opera pech, hij wordt driemaal vervloekt, eerst door het Thuringse hof, dan door het zangersgilde en tenslotte zelfs door de paus. Hulde komt tenminste via Elisabeth, want zij is op haar beurt een zuster in de geest van de Senta en offert zich op voor haar geliefde Tannhäuser. Het thema van de opoffering van de vrouw en de verlossing van de kunstenaar loopt als een rode draad door Wagners leven.

 

 

 

Interpretatie

Tannhäuser gaat over de strijd tussen deze wereld en de wereld aan gene zijde, of op een ander niveau uitgedrukt: tussen het geloof, waarvan de vertegenwoordiger op aarde de paus is, en de lust, waarvan de vertegenwoordiger op aarde Venus is. Deze twee doelstellingen in het leven zijn onverenigbaar en daarom woedt hun strijd in het binnenste van de mens.

Gerelateerd aan Wagners realiteit van het leven: Als kunstenaar kan hij zich niet laten beperken door de ene of de andere wereld. Hij heeft de spiritualiteit van liefde en geloof nodig, maar hij kan de normering van de maatschappij door de kerk niet aanvaarden. Hij wordt onbegrepen, en deze strijd is de reden waarom hij ten onder gaat.

 

 

Op weg naar het “muziekdrama”

Tannhäuser is een belangrijke mijlpaal op Wagners weg naar het muziekdrama. Voor het eerst staan er geen nummers meer in de partituur. Hele scènes, zoals de zangwedstrijd, zijn doorgecomponeerd.

Maar veel is nog geworteld in het oude. Wagner wil niet helemaal zonder de aria, Elisabeth heeft twee klassieke aria’s en Wolfram krijgt de beroemde Abendstern. Ook de Grand Opéra van Parijs laat zich niet onbetuigd met zijn massascènes en de concerten van de slotactes. En (sommigen zijn hem daar dankbaar voor) Wagner doet het zonder overdadige dialogen en monologen.

 

 

De moeilijke tenorrol

Tannhäuser wordt beschouwd als de meest uitputtende tenorrol in de operaliteratuur. Wagner noemde het “de moeilijkste van mijn dramatische zangtaken”. Net zoals Bellini de tenor Battista Rubini in zijn oor had bij het componeren van de Puritani, had Wagner Tikhachek in zijn oor bij het componeren van Tannhäuser. De partij van Tannhäuser wordt beschouwd als een “killer” onder de tenorpartijen van het repertoire. In het gedeelte over de passage “Stets soll nur dir, nur dir mein Lied ertönen” van de moorddadige eerste akte, zien we waarom.
Maar ook Wagner moest toegeven dat de rol zelf de robuuste Tikhachek schaadde. Twintig jaar later hoorde Wagner de tenor Ludwig Schnorr von Caroldsfeld in deze rol en hij bekende dat Schnorr zijn ogen had geopend voor zijn eigen werk. Zijn vroege dood in verband met een andere opera van Wagner (Tristan und Isolde) werd later een legende.

 

 

Wereldpremière en recensie

Wagner was sinds 1842 Hofkapellmeister in Dresden en kon dus al Rienzi (met enorm succes) en de Hollander (met matig succes) in première brengen met het gerenommeerde en eersteklas theaterorkest, waarmee Wagner zijn volledige compositorische potentieel kon benutten en de prachtige orkestrale delen van deze opera’s kon creëren. Ook was er voor de gelegenheid een zanggezelschap van topklasse beschikbaar. De eerder genoemde Tikhatschek werd geëngageerd als Tannhäuser en als Elisabeth Wagner’s nichtje Johanna. De rol van Venus werd gezongen door de grote Schröder-Devrient, die met Fidelio een dozijn jaar eerder de zestienjarige Wagner zijn opera-ontwaken had bezorgd. Devrient was geen uitmuntende zangeres, maar een ongelooflijk charismatische actrice, over wie zelfs de bijna volkomen dove Beethoven enthousiast zou zijn geweest.
Het succes van Dresdens Tannhäuser uit 1845 was matig, maar al bij de tweede productie door Liszt in Weimar kwam de doorbraak. Het werd Wagners populairste opera voor lange tijd en werd in 1859 voor het eerst in de Verenigde Staten opgevoerd.

 

 

Het theaterschandaal in Parijs

Wagners levensdroom was om succes te hebben in Parijs, het was bijna obsessief hoe hij erkenning zocht in de Europese hoofdstad van de opera. Niet minder dan tien keer verbleef hij voor langere tijd in Parijs. Om de kennismaking met zijn werken te bevorderen, dirigeerde Wagner begin 1860 drie concerten met fragmenten uit verschillende opera’s, onder het publiek bevonden zich alle muzikale beroemdheden van die tijd, zoals Berlioz, Rossini, Meyerbeer, Auber en Gounod. De weerklank was buitengewoon en Wagner slaagde erin om, met de hulp van de vrouw van de Oostenrijkse ambassadeur, Napoleon III zover te krijgen dat hij de opvoering van Tannhäuser het jaar daarop zou gelasten.
Wat in 1861 gebeurde, is de annalen van de operageschiedenis ingegaan. Wagner paste het werk aan de gebruiken van de Grand Opéra aan. Zo werd onder meer de Bachanale van het eerste deel uitgebreid met een ballet en werd er een Franstalig libretto gemaakt. Wagner had 164 repetities nodig om de muzikale staf voor te bereiden, van wie sommigen overbelast waren. De Jockey Club, een grotere groep dandy’s, saboteerde de opvoeringen omdat zij gewend waren alleen in de tweede akte te verschijnen wanneer hun minnaressen het gebruikelijke ballet opvoerden. Uit protest dat Wagner het ballet in de eerste akte opvoerde, pakten zij fluitjes uit en onderbraken met interrupties. Diep gekwetst en diep in de schulden, beëindigde Wagner het Parijse avontuur na drie voorstellingen.

 

 

De verschillende versies

Er zijn vier verschillende versies van de Tannhäuser (in volgorde van verschijnen: oorspronkelijke versie, versie voor Weimar, versie voor Parijs, versie voor Bayreuth), waarvan de totstandkoming meer dan dertig jaar in beslag nam. Tannhäuser bleef een levenswerk en drie weken voor zijn dood vertelde Wagner aan Cosima dat hij de Tannhäuser nog steeds aan de wereld verschuldigd was…

 

 

 

 

 

 

 

De grote Ouverture

De ouverture begint met het beroemde pelgrimskoormotief dat overgaat in een flikkering van violen die de wulpse Venusberg schildert. De ouverture is een groot stuk dat terecht beroemd is geworden. U hoort het in de grote, vurige versie van Wilhelm Furtwängler.

Ouverture – Furtwängler

 

 

Het theaterschandaal van Parijs

De première van het werk vond plaats in 1845 onder leiding van de componist. Vier jaar later betekende de productie van Franz Liszt in Weimar, na een revisie, zijn doorbraak in Duitsland. Nog eens 12 jaar later herwerkte Wagner de Tannhäuser nogmaals om de langverwachte doorbraak in Parijs te bewerkstelligen. Hij sloot zelfs compromissen en voegde een verplicht ballet toe. Wat er toen gebeurde is een legende: Dit kwam de Jockey Club, een verzameling snobistische jonge mannen, niet goed uit. Zij waren vrienden van het ballet (of liever van de ballerina’s) en dineerden met hen op de avond van de voorstelling en verschenen pas rond 22.00 uur in het theater. Wagner had “de onbeschaamdheid” om het ballet aan het begin van de opera te plaatsen. Zij zagen deze praktijk als een krachtmeting en saboteerden de opvoering met wild gefluit. De opera mislukte, en Wagner, die overstelpt werd met schulden, was er kapot van.

 

 

De scène op de Venusberg

Synopsis: Heinrich, Tannhäuser genaamd, leeft als minnaar van Venus op de Venusberg. Ooit heeft hij het hof van de landgraaf van Thüringen als minstreel verlaten na een meningsverschil met zijn collega-ridders. Nu heeft hij genoeg van het leven van de vrije liefde op de Venusberg. Venus vraagt hem voor haar te zingen. In zijn gezang prijst hij de goddelijke Venus, maar toch moet hij haar verlaten, hij wordt aangetrokken door het volk.

Al Tannhäusers eerste aria is een krachttoer, Tannhäuser moet een zeer hoge partij zingen en voortdurend naar A en G klimmen.

Dir töne Lob – Melchior

 

Synopsis: Venus kan haar oren niet geloven en probeert hem tegen te houden.

We horen een vocaal kleurrijke en weelderige Venus van Christa Ludwig.

Geliebter, Komm! Sieh dort die Grotte! – Ludwig

 

Synopsis: Maar Tannhäusers besluit staat vast.

Waarom wordt de rol van Tannhäuser zo moeilijk gevonden? Deze passage laat zien waarom. De rol wordt relatief hoog neergezet, dit geldt niet alleen voor deze scène, maar voor de hele opera. Brede passages zijn geschreven in het passagio (overgangsgebied) , wat zeer onaangenaam is voor de tenor. En de hele tijd moet de stem vechten tegen een luid orkest. En omdat Tannhäuser een strijdlustig persoon is, moet de zanger zich voortdurend inspannen om de emotionaliteit van deze rol naar voren te brengen.

Peter Seiffert was een uitmuntende Tannhäuser. Sinds de jaren ’80 is hij een van de meest gevraagde Wagner-tenoren. Zijn stem heeft de dramatische kracht maar ook een geweldige zangkwaliteit.

Stets soll nur dir, nur dir mein Lied ertönen – Seiffert

 

De Idylle

Synopsis: Venus spot met hem, dat hij de weg naar haar weer zal vinden. Met een verschrikkelijke klap zinkt de Venusberg. Tannhäuser staat in een groene vallei met de Wartburg zichtbaar op de heuvel. Een herdersjongen speelt op een schalmei.

Met de wonderlijk eenvoudige muziek van de herdersjongen schept Wagner een maximaal contrast met de baccarante wereld van Venus. Een ware coup de théâtre!

Frau Holda kam aus dem Berg hervor

 

Synopsis: Pelgrims passeren op hun pelgrimstocht naar Rome, Tannhäuser zakt op zijn knieën.

Zu Dir wall ich mein Jesus Christ

 

Synopsis: De landgraaf van Thüringen en zijn minstrelen, die terugkeren van de jacht, zijn verbaasd als ze Tannhäuser zien en begroeten hem hartelijk. Tannhäuser wil geen ruzie en vraagt hen om verder te gaan. Maar wanneer Wolfram de naam van Elisabeth noemt en suggereert dat zij nog steeds aan Tannhäuser denkt, weet Tannhäuser wat hem uit het Venusiaanse Rijk heeft getrokken. Iedereen verwelkomt Tannhäuser in zijn kring.

Wagner gebruikte in Tannhäuser nog steeds Italiaanse muziektechniek. Om een zo effectief mogelijke slotakte te componeren, componeerde hij een typisch concertato, dat uitmondt in een effectieve stretta.

Deze ensemblescène (concertato) is van grote schoonheid.

Als du in kühnen Sange uns bestrittest – Gudbjörnsson / Seiffert / René Pape / Hampson

 

 

 

 

 

De aria van de zaal – Elisabeth wacht opgewonden op Tannhäuser

Synopsis: Kasteel Wartburg. Elisabeth, de nicht van de landgraaf, is blij met de terugkeer van Tannhäuser. Ze is in de zaal die ze sinds Tannhäuser’s vertrek niet meer heeft betreden.

Deze aria wordt ook wel de “hal-aria” genoemd. Formeel staat ze op het midden tussen de Grote Opéra en het muzikale drama. Zo kent Tannhäuser nog verschillende op zichzelf staande, effectieve muziekstukken zoals de zaalaria. Trillende blazers zorgen voor een geëlektriseerde sfeer. Elisabeth heeft alle reden om opgewonden te zijn. Opgetogen begint Elisabeth aan de aria. Bij de gedachte aan het vertrek van Tannhäuser slaat de muziek om in somberheid. Een hobo brengt Elisabeth terug in de jubelstemming van het begin. Met een herhaaldelijk opvoeren van het “sei mir gegrüsst” (“Ik groet u”) in toonhoogte en toonsterkte leidt Wagner Elisabeth naar een climactische D.

We horen deze aria het eerst in de vertolking van Elisabeth Grümmer. Grümmer was een zangeres die ziel in haar stem had. De Duitse muziekcriticus Joachim Kaiser schreef over haar opname: Hoe Elisabeth Grümmer Elisabeth zingt met hartroerende intimiteit, volkomen onkitscht maar zo teder gloeiend, dat men van een ideale bezetting kan spreken.

Dich teure Halle – Grümmer

 

Elisabeth Schwarzkopf was geen heroïsche sopraan, maar een lyrische sopraan. Dat komt deze aria ten goede. Haar vertolking is lyrisch stralend, bij vlagen bijna dromerig.

Dich teure Halle – Schwarzkopf

Het liefdesduet

Synopsis: Wolfram, die heimelijk van Elisabeth houdt, brengt Tannhäuser naar haar toe. Op de vraag waar hij geweest is, antwoordt Tannhäuser ontwijkend dat een wonder hem hierheen heeft gebracht. Elisabeth prijst het wonder en biecht op dat zij gevoelens voor hem heeft. Tannhäuser toont haar zijn genegenheid en beiden prijzen het wonder dat hen weer samen heeft gebracht.

Gepriesen sei – Domingo / Studer

 

De feestelijke intocht van de gasten

Synopsis: De landgraaf heeft vanavond opgeroepen om Tannhäuser de eer te geven in de zangwedstrijd, waar Tannhäuser en anderen mogen strijden om het hart van Elisabeth. De gasten arriveren.

Wagner creëerde het verhaal voor het libretto uit twee verschillende bronnen, de ene is een legende over de Wartburgse zangersoorlog uit de 13e eeuw en de andere is het zogenaamde Tannhäuserlied, waarin de pelgrimstocht naar de paus en het wonder van de pelgrimsstaf wordt beschreven.

De intocht van de gasten is een grandioos, plechtig muziekstuk in een prachtige enscenering van de Opera van Napels.

Schon nahen sich die Edlen meines Landes – Opera di Napoli

De hete zangersoorlog

Synopsis: De landgraaf verwelkomt de gasten in de zaal en presenteert “de essentie van de liefde” als het thema van de wedstrijd. De winnaar mag de prijs van zijn keuze opeisen bij Elisabeth. Wolfram is de eerste zanger. Hij beschrijft de liefde als de bron van geestelijke gelukzaligheid. Tannhäuser is de volgende. Op agressieve toon beledigt hij Wolfram en beschrijft hij de liefde als een bron van zinnelijk genot.

O Wolfram, der du also sangst

 

Synopsis: Een dramatische zangoorlog ontvouwt zich in de nasleep. Biterolf grijpt in en de landgraaf moet hem ervan weerhouden zijn zwaard te trekken. Het lied van Wolfram brengt de situatie tijdelijk tot rust. Maar Tannhäuser blijft olie in het water gieten.

Heraus zum Kampfe….

 

Synopsis: En eindelijk branden de emoties van Tannhäuser door en zingt hij zijn prijslied op Venus.

Tannhäuser is een rebel en wil niet buigen voor de hoofse beperkingen en morele codes. Zo blijft hij de dakloze buitenstaander.

Dir, Göttin der Liebe soll mein Lied ertönen – Domingo

 

 

Elisabeth redt Tannhäuser

Synopsis: Opwinding siddert door de zaal, de mannen willen Tannhäuser met de zwaarden te lijf gaan. Elisabeth, het meest getroffen door de woorden, werpt zich ertussen met de woorden “Terug, wat is de wond die door jullie zwaarden is toegebracht, aan de doodsteek die ik van hem heb ontvangen”, en vraagt om zijn redding. De gasten zijn diep ontroerd.

Elisabeth redt Tannhäuser. Een prachtig ensemblestuk ontvouwt zich (vanaf 5:25) met “Een engel is neergedaald uit het glinsterende firmament.”

Zurück von ihm – Studer

 

Tannhäuser heeft berouw

Synopsis: Tannhäuser erkent zijn dwaze daad en de landgraaf geeft Tannhäuser de opdracht zich bij de pelgrims te voegen op weg naar Rome om vergiffenis te vragen voor zijn daden.

Een grootse finale met de solisten en het pelgrimskoor.

Mit ihnen sollst Du wallen – Sinopoli / Domingo / Studer et al.

 

 

 

 

 

 

 

 

De pelgrimstocht van Tannhäuser wordt in een duister voorspel uitgebeeld. Met dit werk heeft Wagners orkest aan kleur en expressiviteit gewonnen. Het krijgt steeds meer een dramatische rol.

Pelude – Klemperer

 

Synopsis: Vermoeid observeert Wolfram de biddende Elisabeth, wier enige doel in het leven is te wachten op Tannhäusers terugkeer, bereid om haar leven te geven voor Tannhäusers redding.

Hier vinden we een ander levensthema van Wagner. De dood van de vrouw voor de redding van de man. Wat voor de Holländer kan worden gezegd, kan ook voor de Tannhäuser worden gezegd: “Vier topoi, die ook Wagners verdere werk beheersen, vormen de hoekstenen van de synopsis in de vliegende Hollander: het verlangen naar de dood, de offerbereidheid van de vrouw, de dood van de liefde, en de verlossing. (Holland/Csampai)”

 

Het beroemde pelgrimskoor

Synopsis: Plotseling klinkt het koor van pelgrims.

Beglückt, darf nun dich, o Heimat, ich schauen

 

Synopsis: Maar tot Elisabeths wanhoop is Tannhäuser er niet bij.

Allmächtige Jungfrau – Norman

 

Synopsis: Wolfram bespeurt een voorgevoel van de dood in de woorden van Elisabeth en neemt afscheid van haar.

Wolfram speelt een ongewone rol voor Wagner’s begrippen. De bariton krijgt een bijna Italiaanse melodie (Bellini doet de groeten). In de hele opera wordt de tenor zo’n mooie melodie als deze ontzegd!

Deze aria begint met de donkere mineur van het voorgevoel van Elisabeths dood. Met een prachtige fluitpassage leidt Wagner het etherische middendeel in, het visioen van de avondster. Begeleid door het glinsterende tremolo van de strijkers horen we een verrukt gezang, dat uitmondt in het hoofdthema, dat een dromerige stemming schept in een wiegende 6/8 maatsoort. Dit prachtige stuk eindigt met de herhaling van het thema in de cello’s.

Bryn Terfel is een zanger met een verbazingwekkende breedte van het repertoire. We horen een intieme, zangerige vertolking.

O du mein holder Abendstern – Terfel

Tannhäusers Romeinse vertelling

Synopsis: Wolfram ontmoet de uitgeputte Tannhäuser, die op zoek is naar de weg naar de Venusberg. Hij vertelt Wolfram over zijn reis naar Rome. Hoewel hij iedereen overtrof door berouw te tonen, vond hij geen vergeving bij de paus, wiens woorden luidden: zoals de pelgrimsstaf niet meer met groen zal zijn bekleed, zo rust uw redding onmogelijk op mij.

Tannhäuser staat het grootste deel van de tijd op het toneel. Nu tegen het einde staat de tenor voor het grote “pièce résistance”, de 10 minuten durende Romeinse vertelling, waarin de tenor de laatste krachtreserves moet mobiliseren.

Lauritz Melchior was misschien wel de grootste Wagner-tenor aller tijden. De “grote Deen”, zoals Cosima hem noemde, was een elementaire kracht. Hij beweerde van zichzelf dat hij Tristan gemakkelijk 2 keer op een avond kon zingen. Hij was een meester in het uitdrukken met pathos, zodat Roman Tale meesterlijk was.

Inbrunst im Herzen (1) – Lauritz Melchior

We horen een aangrijpende versie van Jonas Kaufmann.

Inbrunst im Herzen (2) – Kaufmann

 

De finale

Synopsis: Daarom wil Tannhäuser terug naar Venus. Ze verschijnt.

 

Opnieuw speelt het orkest de flikkerende, sensueel opgewonden muziek van Venusberg.

We horen Kirsten Flagstadt, Melchior’s sympathieke partner van vele Wagner avonden en opnames.

Dich ungetreuer Mann – Flagstadt

 

Synopsis: Maar Wolfram verbant haar betovering met de naam Elisabeth, die dood op een brancard wordt binnengedragen. Tannhäuser zinkt stervend over haar heen. Pelgrims brengen de pelgrimsstaf waaraan verse knoppen ontspruiten. Allen prijzen het teken van goddelijke genade.

God is groter dan zijn plaatsvervanger op aarde. Wagner eindigt zijn meesterwerk met een grootse finale.

Dich ungetreuer Mann – Kollo, Dernesch, Weikl, Ludwig

 

 

Aanbeveling voor opname

Er is geen duidelijke favoriete opname. Om er een paar te noemen zou ik denken aan de platen van Solti (DECCA), Konwitschny (EMI) of Sinopoli (DG).

 

 

 

Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over TANNHÄUSER van Richard Wagner