De online operagids van DER FLIEGENDE HOLLÄNDER
Met de “Vliegende Hollander” is Wagner erin geslaagd zijn eerste meesterwerk te scheppen. De perfecte orkestrale taal, de grandioze leidmotieven en de prachtige koorscènes maken dit werk tot een van de topwerken van de Duitse componist.
OVERZICHT EN SNEL TOEGANG
Inhoud
Akte I (Sandwike-Scène)
Akte II (In Dalands Huis)
Acte III (Verlossingsscène)
Opname-aanbeveling
Highlights
Summ und brumm du gutes Rädchen
Johohohe (Senta’s Ballade)
Wie aus der Ferne längst vergangner Zeiten
Verloren, ach verloren (Finale)
ROLEN EN SYNOPSIS VAN DER FLIEGENDE HOLLÄNDER
Première
Dresden, 1843
Libretto
Richard Wagner, gebaseerd op een legende en geschriften van Heinrich Heine (Uit de Memoires van de Heer van Schnabelewopski)
HOOFDROLEN
Senta, dochter van de zeeman Daland (sopraan) - Erik, jager en Senta's verloofde (tenor) - Daland, scheepskapitein en Senta's vader (bas) - Hollander, vervloekte man en Hollander's kapitein (bariton) - Roerganger, matroos op Daland's schip (tenor)
Opname-aanbeveling
DECCA, Leonie Rysanek, George London, Giorgio Tozzi en Karl Liebl o.l.v. Antal Dorati en het Royal Opera House Convent Garden Chorus and Orchestra.
Commentaar
De biografische achtergrond
Wagners biografische anekdote over de verwijzing naar de “Vliegende Hollander” is een legende geworden: Opnieuw in Riga, in 1839, dwong angst voor zijn schuldeisers hem in allerijl te vluchten. Zijn bestemming was Parijs, het Mekka van de opera, waar hij zijn “Rienzi” in de Grand Opéra wilde opvoeren. Wagner besloot over water naar Parijs te vluchten en werd in Königsberg aan boord van de “Thetis” gesmokkeld. In de zeestraat tussen Denemarken en Zweden raakte het schip verstrikt in zware stormen. De kapitein zag zich genoodzaakt zijn toevlucht tegen de harde westenwind te zoeken in Sandwike, aan de zuidkust van Noorwegen. Maar na een paar rustige dagen op de Noordzee brak een nog zwaardere storm uit, die twee dagen lang woedde met torenhoge golven en vreselijk onweer. En hoe precies Wagner het libretto ontwierp volgens zijn eigen ervaringen, blijkt uit het eerste optreden van Daland, die roept: “Sandwike it is! Ik ken de baai precies.” Toen de Wagners na omwegen in Parijs aankwamen, zouden ze bijna drie jaar in de Franse hoofdstad blijven. In Parijs schreef hij het libretto voor de Hollander. De Grand Opera voerde Rienzi niet op, en Wagner moest het libretto aan de Nederlander verkopen om zijn financiën boven water te houden, wat hem er niet van weerhield het libretto voor eigen doeleinden te blijven gebruiken. In 1842 vertrok hij van Parijs naar Dresden, waar hij de toezegging voor de première van zijn Rienzi had gekregen.
De “nieuwe Wagner”
Met de “Holländer” beëindigt Wagner zijn vroege fase. Op 30-jarige leeftijd heeft Wagner zijn stijl gevonden in muziek-drama en kunst. Ook al moet er nog veel verder ontwikkeld worden, we vinden in deze opera alle disposities van de rijpe Wagner:
- Wagner’s levensthema’s
- De weg naar muziekdrama
- Het libretto uit zijn eigen pen
- Het gebruik van leidmotieven
Wagners levensthema’s
Met De Hollander vond Wagner zijn onmiskenbare artistieke weg: “Vier thema’s, die ook Wagners verdere werk beheersen, vormen de hoekstenen van de plot in de Vliegende Hollander: het verlangen naar de dood, de bereidheid van de vrouw om offers te brengen, de liefde-dood en de verlossing.” (Holland/Csampai, “operaleider”). Deze thema’s zijn biografisch bepaald, zodat verondersteld mag worden dat de persoon en het lot van de Hollander verband houden met de persoon van Richard Wagner: net als de Hollander is de kunstenaar Wagner een gedreven man, iemand die als kunstenaar verlossing zoekt door de tegenspoed van politieke en economische omstandigheden. Deze verlosser verschijnt in deze opera in de vorm van Senta, Wagner’s eerste “vrouw van de toekomst”. In de Hollander is deze “vrouw van de toekomst” nog passief, zij geeft zich over aan de dood; latere figuren van de Verlosser zullen een meer omvattende aanspraak ontwikkelen. “Wagner dacht over niets zo diep na als over verlossing: zijn opera is de opera van de verlossing. Iemand wil altijd met hem verlost worden … dat is zijn probleem. (Nietzsche).
De weg naar muziekdrama
De Hollander is nog steeds voor een groot deel een nummeropera. Maar Wagner begint al de nummers te combineren en tot scènes te vormen en vormt zo de eerste benaderingen van het muziekdrama.
Het libretto uit zijn eigen pen
Wagner ontleende het verhaal aan een boek van Heinrich Heine (“Uit de Herinneringen van de Heer van Schnabelewopski”), waarin een eeuwenoude legende werd geciteerd. Wagner veranderde niet veel aan het verhaal, maar naar eigen zeggen maakte hij met dit werk de stap van “schrijver van operateksten” naar dichter. Hij was nu in staat zijn eigen innerlijk over te brengen op de personages van de Senta en de Hollander. De kolkende zee wordt een metafoor voor de storm die in de hoofdpersonen woedt. “Ik kan alleen in uitersten leven,” zei Wagner over zichzelf. Geen zin beschrijft de relatie tussen de Nederlander en Senta beter, want de relatie is meer dan liefde, ze zoekt verlossing door de dood. Zo roept Senta in de tweede zin: “Ik moet hem zien! Met hem moet ik vergaan!” Erik en Daland zijn de tegenwereld, waarvan de actie zuiver extern blijft. Dit komt ook tot uiting in de muziek, die bij Daland en Erik zeer tonaal blijft, en bij Senta en de Holländer al een karakteristieke chromatisering doormaakt.
Het gebruik van leidmotieven
Wagner heeft het gebruik van de leitmotieven nog niet volledig onder de knie en de “Holländer” is niet zijn eerste opera met deze techniek. Maar voor het eerst hebben de leitmotieven een beknoptheid die de opera domineert. In de commentaren bij de scènes vindt u verschillende voorbeelden van noten bij de belangrijkste motieven.
Première in Dresden
De première vond plaats op 2 januari 1843 in het Koninklijk Hoftheater in Dresden. Wagner zelf stond op het podium van de dirigent. Na de triomfantelijke première van Rienzi op dezelfde locatie drie maanden eerder, hoopte Wagner op een herhaling van het succes. Hij werd echter teleurgesteld: het publiek ontving zijn werk uiterst lauw en de productie werd na vier voorstellingen afgevoerd. Wilhelmine Schröder-Devrient zou een indrukwekkende Senta zijn geweest, maar de door elkaar gehusselde produktie en de andere zangers voldeden niet aan Wagner’s verwachtingen. Het succes van de Hollander kwam pas echt van de grond met de aangepaste versie van de opvoering in Zürich in 1852.
DER FLIEGENDE HOLLÄNDER Acte I
De leidmotieven van de ouverture
Synopsis: Daland komt met zijn koopvaardijschip in een storm terecht en moet zijn toevlucht zoeken in een beschermende baai genaamd Sandwike.
De opera begint met een van Wagners onvergelijkbare ouvertures. De stormachtige zee is geschilderd als in een symfonisch gedicht. De stormen van Rossini en Meyerbeer zijn slechts een zacht briesje vergeleken met de orkaan van Wagner. We horen drie belangrijke leidmotieven in dit openingsstuk. Meteen aan het begin horen we het motief van de Hollander:
Kort daarna het beknopte spook motief:
Na dit gedeelte horen we een lyrisch thema, het zogenaamde verlossingsmotief
En kort daarna het liefdesmotief:
De storm steekt weer op en het zeemanslied “Steuermann, lass die Wacht”, dat we in akte 3 zullen horen, klinkt. Aan het eind wordt de stemming weer rustiger en met het verlossingsmotief eindigt de ouverture plechtig.
Overture – Klemperer / Philharmonia
Het lied van de roerganger
Synopsis: Het schip ligt rustig voor anker en de roerganger krijgt de nachtwacht. Om wakker te blijven zingt hij een lied.
Deze verlangende aria van de roerganger is een prachtig zeemanslied. De partij is erg hoog geschreven en bereikt aan het eind zelfs de hoge C.
Mit Gewitter und Sturm – Wunderlich
De monoloog van de Nederlander – de verrassing aan het eind
Synopsis: Unbemerkt ankert ein Schiff in der Nähe. De kapitein van dit gebouw is verbijsterd dat hij altijd op zee kan zijn. Nur alle 7 Jahre, so wie jetzt, darf er an Land gehen. Als hij in het land een vrouw vond, werden hij en zijn mannen bevrijd van de griep.
In de paar maten die de monoloog van de Nederlander inleiden, worden de eenzaamheid en verlatenheid van de baai als een weerspiegeling van zijn ziel getekend. Aan het begin van de monoloog is geen toonaard te onderscheiden, waardoor een spookachtige spanning ontstaat. In het tweede deel “Wie oft in Meeres tiefsten Schlund” horen we de belangrijkste leidmotieven van de Nederlander. In het derde deel, “Dich frag ich gepriesener Engel Gottes”, wordt de Hollander begeleid door de tremolo’s van de violen, die heen en weer slingeren tussen de toonsoorten C majeur en C mineur, waardoor zijn onrust tussen angst en hoop op verlossing muzikaal wordt vastgelegd, en in het vierde deel keert de duistere stemming van het begin terug. De stemming is gekanteld, en de Nederlander is bereid de hoop op te geven: “Jullie sterren daarboven, stop met rennen! Eeuwige uitroeiing valt mij ten deel!”. Als de muziek het slotakkoord bereikt, gebeurt het wonder, het is geschreven in stralend C-groot, en met een korte, lumineuze cadens eindigt deze grote monoloog.
Die Frist ist um – Hotter
De Nederlander en Daland maken een deal
Synopsis: Als Daland aan dek gaat, herkent hij in de mist een tweede schip. Daland nodigt de kapitein uit op zijn schip. In gesprek met Daland komt de kapitein meer te weten over Dalands dochter Senta. De Nederlander toont Daland zijn goud en vraagt om de hand van Senta’s dochter. Daland is verblind door de rijkdom en stemt toe.
Durch Sturm und bösen Wind verschlagen – Londen
DER FLIEGENDE HOLLÄNDER Acte II
Synopsis: Thuis in Dalands Spinnerij zijn de vrouwelijke spinners aan het werk.
Wagner had Carl Maria von Weber hoog in het vaandel staan, deze scène is een openlijke kopie van het beroemde model van de spinnewielscène uit de Freischütz (Schelm, halt fest).
Summ und brumm
Senta’s Ballade
Synopsis: Dalands dochter Senta verdiept zich in het schilderij van de Vliegende Hollander, waarvan Maria haar het verhaal had verteld. Senta vertelt de spinners over haar rol als redder.
Volgens Wagner schreef hij deze ballade voor het eerst en werd zij het scharnierpunt van de muziek en het drama van de compositie. In de ballade vertelt Senta het verhaal van de Hollander en komen de belangrijkste leidmotieven naar voren. In de eerste twee coupletten horen we het verhaal van de Nederlander. Dit deel begint met het motief van de Hollander uit het orkest gevolgd door het gezongen spookmotief van Senta en het eindigt met het verlossingsmotief. Daarna doen de meisjes ontroerd mee met het verlossingsmotief en eindigt Senta de ballade extatisch met de wens om de Nederlander te verlossen.
Luister naar Senta’s ballade in twee interpretaties:
Johohoe! Traft ihr das Schiff im Meere an (1) – Norman
Een delicatesse is de ballade van Kirsten Flagstad uit de jaren ’30. Flagstadt was een van de belangrijkste Wagner-zangeressen, haar stem had een groot volume en rijkdom aan klank, zelfs in dramatische passages.
Johohohe (1) – Flagstadt
Erik vertelt Senta zijn droom
Synopsis: Senta’s verloofde Erik komt de spinnerij binnen en doet verslag van de komst van Daland. De meisjes rennen naar het strand. Erik houdt Senta tegen, omdat hij niet blij is met Senta’s verliefdheid op de Nederlander. Hij verzekert haar van zijn liefde en vertelt haar over zijn droom waarin hij haar met een vreemdeling de zee op zag vluchten. Senta luistert geboeid naar hem en roept: “Ik moet hem zien! Met hem moet ik vergaan!”. Verschrikt stormt Erik de kamer uit.
Auf hohem Felsen lag ich – King
Senta ontmoet de Nederlander
Synopsis: Senta, in gedachten verzonken, kijkt naar het schilderij van de Nederlander als haar vader samen met de Nederlander binnenkomt. Nu staan Senta en de Nederlander tegenover elkaar.
Deze scène is geen duet van twee acteurs, maar van twee mensen die door hun lot worden gedreven. Wat er met hen gebeurt, is door het lot bepaald. Of het nu de vloek van de Hollander is of Senta’s lot als redder. Het is een tedere, droom van twee verwante zielen. Tekst en muziek beschrijven geen liefdesduet, maar een onuitgesproken lot en verlossing.
Luister naar het aangrijpende duet “Wie aus längst vergangenen Zeiten” met Birgit Nilsson en Hans Hotter. Hotter was de belangrijkste Nederlander van de jaren vijftig/zestig, naast George London, en misschien zelfs later niet meer overtroffen (Fischer, Grosse Stimmen). Hotter (1909-2003) had niet de stem van de klassieke heldenbariton, maar bezat een Belcantiaans-zachte stem.
Wie aus der Ferne längst vergang’ner Zeiten (1) – Nilsson/Hotter
Een andere vertolking van het duet “Wie aus der Ferne” (Als van ver weg) wordt prachtig gezongen door Kirsten Flagstad (subliem) en Herbert Janssen (zelden hoort men de pijn mooier). Helaas ritselt en kraakt de opname.
Wie aus der Ferne längst vergang’ner Zeiten (2) – Flagstad/Janssen
Synopsis: Daland komt terug en wil de beslissing van hen horen. Senta en de Nederlander beloven te trouwen. Daland vraagt hen te verschijnen op het terugkomfeest.
Verzeiht! Mein Volk hält draußen sich nicht mehr – Morris / Voigt / Heppner
DER FLIEGENDE HOLLÄNDER Acte III
Koor van de matrozen
Synopsis: De dorpelingen vieren de komst van de matrozen met een feest op het schip van Daland. Ze roepen naar de matrozen van de Hollander, maar het blijft er spookachtig donker en stil.
Met een overgangsmuziek en zonder pauze begint de derde akte met het matrozenkoor. De koorpartijen van de “vliegende Hollander” zijn overweldigend in hun muzikaal effect.
Steuermann lass die Wacht – Solti
Synopsis: De matrozen van Dalands schip zingen vol goede moed en drijven de spot met de matrozen van de Hollander. Plotseling klinkt er een griezelig lied uit het schip van de Hollander en begint de zee te bulderen.
Chor des Holländers – Solti
Synopsis: Erik probeert Senta opnieuw op andere gedachten te brengen en herinnert haar aan haar eed van trouw.
Luister naar deze cavatina gezongen door Placido Domingo.
Willst Du jenes Tags – Domingo/Sinopoli
De grote finale van de Vliegende Hollander
Synopsis: De Hollander wil Senta sparen, en zonder haar zet hij de zeilen. Senta zweert hem trouw, beklimt een rots en stort zich in zee. In de verte verrijzen beiden in gedaanteverwisseling uit zee; de Nederlander houdt Senta in zijn armen.
Wagner heeft voor deze finale een elektriserende muziek gecomponeerd. De verloochening van Senta volgt op de dramatische afscheidsscène van de Nederlander “Verloren, o verloren, het heil is voor altijd verloren”, de dramatische afscheidsscène van de Nederlander.
Verloren, ach verloren – King / Stewart / Löwlein
Opname-aanbeveling
DECCA, Leonie Rysanek, George London, Giorgio Tozzi en Karl Liebl onder leiding van Antal Dorati en het Koor en Orkest van het Royal Opera House Convent Garden
Peter Lutz, opera-inside, de online operagids bij DER FLIEGENDE HOLLÄNDER van Richard Wagner
Plaats een Reactie
Meepraten?Draag gerust bij!