De online operagids over DER FREISCHÜTZ

Samen met Wagners “Meistersinger von Nürnberg” wordt Freischütz beschouwd als de Duitse nationale opera bij uitstek. Von Weber toont zich een briljant theaterdramaturg en schepper van grote melodieën, en met dit werk leverde hij een beslissende bijdrage aan de transfiguratie van de Duitse romantiek. Weinig opera’s hebben zoveel melodieën bijgedragen aan het Duitse liederenerfgoed als Freischütz. Webers grootste kracht (en hij had er vele) is zijn inspiratie voor melodieën.

 

 

 

 

Inhoud

Synopsis

Commentaar

Akte 1 (Max’ verleiding)

Akte 2 (Spinnen scene, Glen scene)

Akte 3 (Proefschot en finale)

Hoogtepunten

Ouverture

Durch die Wälder, durch die Auen

Leise, leise, fromme Weise

Gleenscène

Und ob die Wolken verhülle

Jägerchor

 

 

Opname-aanbeveling

Opname-aanbeveling

 

 

 

Première

Berlijn, 1821

Libretto

Johann Friedrich Kind, gebaseerd op de verhalen uit Apel's Spookboek.

Hoofdrollen

Kuno, erfelijk boswachter (bariton) - Agathe, zijn dochter (sopraan) - Ännchen, een jong familielid (sopraan) - Kaspar, een jagersjongen (bariton) - Max, een jagersjongen, Agathe's verloofde (tenor)

Opname-aanbeveling

EMI met Rudolf Schock, Elisabeth Grümmer, Lisa Otto, Karl Christian Kohn o.l.v. Joseph Keilberth en het Koor van de Deutsche Oper Berlin en het Berlijns filharmonisch orkest of DG met Peter Schreier, Gundula Janowitz, Edith Mathis, Theo Adam o.l.v. Carlos Kleiber en de Staatskapelle Dresden.

 

 

 

 

Synopsis van DER FREISCHÜTZ

 

 

 

 

Commentaar

 

 

 

 

 

 

 

De verhalen uit het spookboek

Het libretto is gebaseerd op de verhalen uit het Spookboek van Apel. Weber verslond het boek letterlijk en besloot al vroeg om de verhalenbundel als materiaal voor een opera te gebruiken. Hij gaf Johann Friedrich Kind, een schrijver en oud-klasgenoot van Apel, de opdracht een libretto te schrijven.

 

 

Een opera van het genre singspiel

De Freischütz behoort tot het genre van het Singspiel. Het Duitstalige Singspiel stamt uit de 18e eeuw. Het is in de 19e eeuw verder ontwikkeld door het lumineuze triumviraat van de drie sleutelopera’s van het Singspiel. Dit zijn de drie opera’s “De Toverfluit” van Mozart, Beethovens “Fidelio” en de “Freischütz” van Carl Maria von Weber. Het onderscheid met de Italiaanse opera wordt vaak gemaakt door het gebruik van gesproken dialogen in het Singspiel in vergelijking met de recitatieven in de Italiaanse opera, en het liedachtige van de Biedermeier. De Biedermeier is een cultureel tijdperk in de Duitstalige wereld (soms aangeduid als de vroege Romantiek), waarvan het kenmerkende kenmerk is dat de cultuur zich terugtrekt in de privésfeer (die vaak als huiselijk wordt gediskwalificeerd). Schubert is een andere vertegenwoordiger van dit tijdperk.

 

 

Wolfsschluchtscène: een van de grootste vernieuwingen in de operageschiedenis

Het einde van de tweede akte neemt een bijzondere plaats in. De zogenaamde Wolfsschluchtscène is een breuk met het traditionele singspiel. Ze duurt 20 minuten en wordt zonder dialogen gehouden. In die tijd was dit radicaal nieuw en zelfs nu nog is men verbaasd hoe Weber bijna filmische “special effects” (kerkklokken, wind, donderslagen, geesten enz.) in deze scène heeft verwerkt. Weber toont zich een echte muziekdramaturg en geeft reeds een hint naar de verdere ontwikkeling naar Wagner. Het oplopende effect van de eerste bal tot de zevende heeft een enorme suggestiekracht en spreekt onze door de film verwende zintuigen nog steeds op wonderlijke wijze aan.

Deze scène is een grote uitdaging en kans voor iedere regisseur en is theatraal-dramatisch een van de grote scènes uit de geschiedenis van de opera.

 

 

De inspiratie van het Saksisch Zwitserland

Het prachtige landschap van Saksisch Zwitserland rond Dresden inspireerde Weber en zijn librettist Kind tot de scènes van Freischütz’. In een blogpost heb ik zijn belangrijkste inspiratieplekken van Dresden en omgeving beschreven, wellicht als inspiratie voor een volgend verblijf in Dresden (klik op afbeelding voor link)?

Bestemming Dresden en omgeving:

 

 

 

 

Leitmotieven en de Ouverture

Leitmotieven (of beter: herinneringsmotieven) zijn niet de uitvinding van Richard Wagner of Carl Maria von Weber. Ook vóór de Freischütz werden al herdenkingsmotieven in opera’s gebruikt. Ook Weber had deze techniek al in eerdere opera’s toegepast, en in de Freischütz werd ze nog versterkt.

Al in de ouverture horen we de belangrijkste motieven. In het gedeelte over de ouverture hieronder vindt u de bijbehorende muzikale voorbeelden. Deze ouverture draagt de bijzondere omstandigheid in zich dat Weber haar bewust schreef na het gehele compositieproces. Hij noemde de muzikale ontwikkeling van de prelude “de Freischütz in nuce”. In feite kan de handeling van het Freischütz gereconstrueerd worden aan de hand van de opeenvolging van de herinneringsmotieven, of anders gezegd: het is de “managementsamenvatting” van de opera voor de snelle luisteraar.

 

 

De invloed op Wagner

Wagner zelf sprak over het belang van de invloed van de Freischütz op zijn werk. Wagner noemde Fidelio en Freischütz uitdrukkelijk als de grondslagen van de Duitse opera. Hij had zoveel waardering voor Webers muziek dat hij persoonlijk betrokken was bij de overbrenging van de stoffelijke resten van Londen naar Duitsland.

Webers actieve deelname aan de totstandkoming van het libretto en het belang dat hij hechtte aan regie en enscenering getuigen van Webers streven naar een Gesamtkunstwerk (totaalkunstwerk). Niet in de laatste plaats maakte de scène Wolfsschlucht diepe indruk op Wagner. Voor het eerst in een opera was de natuur niet langer louter decor. Ochtendstemmingen, onweerscènes en geheimzinnige kloven raakten de personages en het woud werd een symbool van de romantische transfiguratie die Wagner jaren later inspireerde om literair materiaal voor zijn opera’s te zoeken in de sagen van de Duitse middeleeuwen.

 

 

Het sensationele succes van de première

De première vond plaats in 1821 in Berlijn, vier jaar nadat aan het werk was begonnen. Weber was kapelmeester van de Koninklijke Saksische Opera en dirigeerde het werk. De spanning voor de première was groot, Weber had de publiciteitstrommel in Berlijn flink aangewakkerd en de verwachtingen gewekt. Het werd een sensationeel succes en Weber kreeg zijn grootste moment in zijn carrière.

Met de opera raakte von Weber een gevoelige snaar van die tijd. Na de Napoleontische oorlogen was een ontwaken van het Duitse nationale bewustzijn voelbaar, en de theaterdirectie had de première symbolisch geplaatst op 18 juni, de verjaardag van de Slag bij Waterloo.

Het werk verspreidde zich snel over heel Duitsland en het belang ervan voor de ontwikkeling van de Duitse opera werd snel erkend.

 

 

 

 

 

 

 

DER FREISCHÜTZ Akte 1

 

 

De grote ouverture

De ouverture van Freischütz is terecht beroemd geworden. Het is een pronkstuk van de Duitse romantiek. Von Weber presenteert veel van de melodieën van de opera en laat de spookachtige Wolfsschluchtmuziek aan zich voorbijgaan. Weber was een begenadigd kappellmeister en wist hoe hij sfeer moest scheppen. De donkere toon van de lage strijkers en de lage hoorns creëren een spookachtige stemming, die wordt versterkt door mysterieuze paukenslagen.

Zoals in de openingstekst wordt beschreven, horen we vanaf het voorspel de handeling van het drama en belangrijke herinneringsmotieven van deze opera:

De prelude begint met een dreigend motief dat de komende ramp aankondigt:

 

Het jagersmotief introduceert de luisteraar in de zorgeloze wereld van de jagers in wiens sfeer de muziek zich afspeelt.

 

De majeur van het jagersmotief verandert in een mineur en beschrijft het gevaar van het demonische:

 

De volgende passage toont het liefdesmotief, het “tegengif” tegen het demonische, terug in Es-groot:

De volgende minuten beschrijven de strijd van goed tegen kwaad (liefdesmotief en demonenmotief). Aan het eind klinkt het liefdesmotief in stralend C-groot: het goede heeft gewonnen.

Vorspiel – Kleiber

 

Synopsis: Er is geschoten. De boer Kilian heeft de schietwedstrijd gewonnen. De mensen juichen hem toe. Max wordt door de dorpelingen bespot omdat hij, de jager, de schietwedstrijd niet heeft gewonnen.

Vittoria…schaut der Herr mich an als König – Kleiber / Leib

 

De legende van het schietproces

Synopsis: Als het bijna tot een geschil komt, komt de erfboswachter om te arbitreren. Hij is de vader van Agathe, met wie Max wil trouwen. Maar Kuno heeft één voorwaarde: Max moet het proefschot doorstaan. Het is een door de prins opgelegde traditie dat kandidaten voor de erfelijke boswachterij deze test moeten doorstaan. Max is wanhopig, want sinds een paar weken heeft hij geen geluk meer met schieten. Hij is bang dat een vreemde kracht macht over hem heeft.

Een prachtig tweestemmig stuk met tenor en koor.

O lass Hoffnung dich beleben – Poell

 

Synopsis: Het festival begint met de dorpelingen die een uitbundige wals dansen. Maar Max is wanhopig, de angst om te falen in de proefopname en de angst dat vreemde machten de overhand hebben genomen grijpen hem aan.

 

O diese Sonne – Schreier/Kleiber

Het grote Lied “Durch die Wälder durch die Auen”

Synopsis: Max denkt aan zijn successen en zijn vroegere geluk.

Het Singspiel was het genre van het volk. Opera’s als de Freischütz zijn romantische stukken uit de Biedermeier-periode, waarin sprookjesmateriaal populair was. De stukken van de Freischütz zijn dan ook meer liederen dan aria’s, in die zin dat ze eenvoudiger van opzet zijn en meer innerlijk gevoel uitdrukken dan de vaak expressieve dramatiek van de aria. Laten we eens luisteren naar “Durch die Wälder, durch die Auen”, een van de beroemde liederen uit deze opera.

De aria is zeer afwisselend en bestaat uit verschillende passages: liefde, droefheid en bitterheid moeten geloofwaardig worden uitgedrukt. Het begint dramatisch en na een korte maar mooie overgang door de klarinet begint de prachtige melodie. Een donkere tremolo leidt naar het derde donkere en langzame deel, dat opnieuw een beroep doet op de dramatische kwaliteiten van de tenor.

Luister eerst eens naar Jonas Kaufmann in een prachtig gearrangeerde interpretatie. Kaufmann is niet alleen een meester van de Puccini aria, maar ook een begenadigd liedzanger. Ook in de dramatische delen schittert hij met zijn donkere stem.

Durch die Wälder, durch die Auen (1) – Jonas Kaufmann

 

Richard Tauber beheerst zowel de hoge als de lage registers van deze aria met een grote rijkdom aan stem.

Durch die Wälder durch die Auen (2) – Tauber

 

Kaspar verleidt Max om zijn ziel te verkopen

Synopsis: Kaspar, een jager, dwingt Max om met hem te drinken. Kaspar bespot Max.

Hier im irdischen Jammertal

 

Synopsis: Max wil vertrekken, maar blijft als Kaspar hem vertelt dat Kaspar hem kan helpen. Hij geeft Max een geweer en laat hem schieten op een arend in de verte. In feite ontmoet Max de vogel en Kaspar beweert dat hij met een “Freikugel” heeft geschoten. Max weet dat je je ziel aan de duivel verkoopt in ruil voor de kogels. Max wil de kogels en Kaspar vertelt hem dat de kogels deze nacht verkrijgbaar zijn in de Wolfsschlucht. Kaspar triomfeert, hij heeft een slachtoffer gevonden.

Deze aria van Kaspar is geen traditioneel meesterwerk, maar heeft veel vocale kracht nodig, omdat grote delen van het stuk in fortissimo zijn geschreven, des te interessanter moet het stuk worden gemaakt om niet in grofheid te verzinken.

Schweig, schweig, damit dich niemand warnt – Terfel

 

 

 

 

DER FREISCHÜTZ Akte 2

 

 

 

 

Synopsis: In de boswachtershut zitten de jonge vrouwen aan het spinnewiel. Agathe wacht op Max. Ze is ongerust. Als het beeld van de voorouder Kuno omvalt, krijgt ze een duister voorgevoel.

Luister naar het duet in de beroemde Keilberth opname.

Schelm, halt fest (Duett) – Grümmer / Otto

 

Synopsis: Ännchen probeert Agathe op te vrolijken met een liedje.

Kommt ein schlanker Bursch gegangen – Streich

Het grote romantische Lied “Leise, leise vonme Weise”

Synopsis: Het is nacht, Agathe kan niet slapen. Ze bidt in de maanverlichte nacht dat Max snel mag terugkeren.

Agathe begint aan een lied dat behoort tot de grootste schatten die de Duitse romantiek heeft voortgebracht. Het is een intiem gebed in een maanverlichte nacht. Het eindigt in de extatische muziek van de ouverture als Max eindelijk thuiskomt.

De aria vergt veel van de sopraan: kristalheldere tonen in het eerste deel en lyrische maar krachtige lijnen in het tweede deel. Een langzame inleiding brengt ons in de stemming van de vollemaannacht. Agathe verlangt naar Max. Met een warme, door liefde bezielde stem zingt Agathe de prachtige cantilena “Leise, leise” (Zacht, zacht, zuiver lied)”. De zangeres moet van dit lied een gebed maken met het vertrouwen, maar ook met de terughoudendheid die een gebed vereist. Het moet in perfect legato gezongen worden.

In het tweede deel wordt de toon dringender. Hoorns kondigen de komst van Max aan. Het stuk gaat over in een agitato: een recitatieffase wordt ingeleid met “hij is het”. De aria eindigt met het triomfantelijke thema.

De vertolking van Elisabeth Schwarzkopf is van een overweldigende intensiteit en toch intimiteit.

Wie nahte mir der Schlummer … Leise, leise, fromme Weise – Schwarzkopf

 

Elisabeth Grümmer had een warme, intieme stem. De Agathe was dan ook een van haar parade rollen. Haar vertolking is dan ook ontroerend en soulvol, prachtig.

Wie nahte mir der Schlummer … Leise, leise, fromme Weise – Grümmer

 

De derde opname is een van de grote stemmen uit de twintiger jaren. Anita Rethberg was de uitmuntende zangeres samen met Rosa Ponselle. De opname van deze aria is een van de grootste geluidsdocumenten van deze zangeres.

Wie nahte mir der Schlummer … Leise, leise, fromme Weise – Rethberg

 

Synopsis: Eindelijk komt Max thuis. Maar in plaats van de trofee heeft hij de dode adelaar in zijn hand. Hij beweert dat hij nog een keer weg moet om een hert te halen dat hij in de Wolf Glen heeft geschoten. Agathe probeert hem tegen te houden, maar Max verlaat het huis.

Een prachtig trio ontvouwt zich

Wie? Was? Entsetzen! – Grümmer / Streich / Hopf

 

 

De beroemde scène Wolf Glene en von Webers “Special effects”

Synopsis: Kaspar staat op het punt een cirkel te tekenen met stenen. Onzichtbare geesten zingen de lof van het komende offer. Kaspar roept Samiel, de duivel. Hij wil hem Max als buit geven om zijn eigen leven te verlengen. Hij wil de kogels voor Max werpen, wiens zevende aan het kwaad toebehoort. Max verschijnt en helpt om de kogels te werpen in een demonische ceremonie. Met elke kogel wordt de storm groter tot Samiel verschijnt bij de zevende kogel en het spook plotseling een einde heeft.


Max’ weg naar de woeste Wolfsschlucht is niet alleen de doorgang naar een woeste vallei, maar ook de doorgang naar zijn getroebleerde innerlijk.

Zie de scène in een verfilming uit de jaren zestig.

Wolfsschluchtszene – Frick / Kozub

 

 

 

DER FREISCHÜTZ Akte 3

 

 

 

 

Entracte – Kleiber

De trouwdag begint met het biddende lied van de Agathe

Synopsis: Het is de ochtend van de trouwdag. Agathe is getooid als bruid. Ze heeft een nachtmerrie gehad en spreekt haar vertrouwen uit in God.

Begeleid door een solocello ademt deze aria de plechtige sfeer van de aanbrekende huwelijksdag. Het tweede deel is biddend. Ze zingt over haar vertrouwen in God die haar beschermt. Von Weber was een gelovig man, daarom componeerde hij deze passage intiem en moet zij met een bijna kinderlijke expressie worden gezongen. Het stuk eindigt met de prachtige stemming van het eerste deel.

In deze aria hoort u Gundula Janowitz. Haar stem was wonderbaarlijk helder, bijna geheel zonder vibrato. Deze eigenschap maakt de gebedssfeer van deze aria bovennatuurlijk mooi. Een loepzuivere zuiverheid kenmerkt deze vertolking.

Und ob die Wolke verhülle – Janowitz

 

Een tweede versie met de prachtige Schwarzkopf pianissimo.

Und ob die Wolke verhülle – Schwarzkopf

 

 

Synopsis: Ännchen probeert de kwellende gedachten van haar nachtmerrie weg te jagen.

Ännchen is een typische soubrette-rol, een lichte sopraan met een komische rol. Deze aria is een coloratuur aria gezongen in een levendige versie door Lisa Otto van de Keilberth opname.

Trübe Augen – Otto

 

Synopsis: De bruidsmeisjes komen met de bruidskrans. Tot ieders afgrijzen ligt er geen krans in de mand, maar een doodshoofd.

De jonge vrouwen zingen een rondedans die zijn weg heeft gevonden in het volkslied.

Wir winden Dir den Jungfernkranz – Kleiber

Von Webers nooit eindigende stroom van inspirerende melodieën: het beroemde Jägerchor

Synopsis: Prins Ottokar en Kuno zitten aan een tafel in een romantisch landschap te luisteren naar het koor van de jagers.

Uit weinig opera’s zijn zoveel melodieën in het volkslied terechtgekomen als uit de Freischütz. Webers grootste kracht (en hij had er vele) is zijn inspiratie voor melodieën.

Was gleicht wohl auf Erden (Jägerchor) – Kleiber

 

Synopsis: In het bijzijn van de prins is het tijd voor een proefschot. Max moet op een witte duif schieten. Terwijl hij richt, verschijnt Agathe schreeuwend, Max schiet en mist de duif. Kaspar en Agathe vallen op de grond. Iedereen denkt dat Max zijn bruid heeft neergeschoten. Maar Kaspar werd gedood. Hij vervloekt de hemel en Samiel die sterft. De prins laat het lichaam van Kaspar in de Wolfsschlucht gooien. Max biecht zijn zonde op. Een kluizenaar vraagt Max om vergiffenis en Max krijgt een proefjaar waarna hij met Agathe mag trouwen. Het stuk eindigt met een slotkoor.

Zie en hoor de finale in de verfilmde versie van de Hamburgse Opera. (1:40:35).

Finale (ab: 1:40:35) – Kozub / Saunders / Sotin / Mathis / Krause

 

 

 

Opname-aanbeveling

 

EMI met Rudolf Schock, Elisabeth Grümmer, Lisa Otto, Karl Christian Kohn o.l.v. Joseph Keilberth en het Koor van de Deutsche Oper Berlin en het Berlijns filharmonisch orkest

of

DG met Peter Schreier, Gundula Janowitz, Edith Mathis, Theo Adam o.l.v. Carlos Kleiber en de Staatskapelle Dresden.

 

 

 

Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over DER FREISCHÜTZ, van Carl Maria von Weber.

 

 

 

 

0 antwoorden

Plaats een Reactie

Meepraten?
Draag gerust bij!

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *