L’INCORONAZIONE DI POPPEA van Claudio Monteverdi – de opera gids en synopsis

Online operagids en synopsis van Monteverdi’s L’INCORONAZIONE DI POPPEA

“l’incoronazione di Poppea” inspireert met een aangrijpend plot met mensen van vlees en bloed. Het is HET meesterwerk van de vroege barok en Monteverdi presenteert zichzelf als een volwassen meester en vernieuwend schepper, die met dit “dramma per musica” de geschiedenis van de opera aanzienlijk beïnvloedde. Ook nu nog beroert niet alleen het slotduet de harten van de toehoorders.

 

 

 

 

 

 

Inhoud

♪ Commentaar

♪ Prologo

♪ Akte I

♪ Akte II

♪ Akte III

 

 

Highlights

♪ Sinfonia

♪ E pur io torno qui, qual linea al centro

♪ Signor, deh, no partire … Non temer

♪ Speranza tu mi vai

♪ Disprezzata ReginaKlaaglied

♪ Son risoluto al fine

♪ Sento un certo non so che

♪ Hor che Seneca è morto

♪♪ Oblivion soave Lullaby

♪ A Dio Roma, a Dio Patria, amici a Dio Klaaglied

♪ Coro di Amori: Or cantiamo giocondi

♪ Pur ti miro, pur ti godo Liefdesduet

 

 

 

Opname-aanbeveling

♪ Opname aanbeveling

 

 

Première

Venetië, 1905

Libretto

Francesco Busenello, gebaseerd op het historische verhaal van Nero.

Hoofdrollen

Ottone, patriciër (alt / countertenor) - Poppea, Echtgenote van Ottones (sopraan) - Nero, Romeinse keizer (sopraan / tenor castrato) - Seneca, politicus en filosoof (bas) - Drusilla, Wachtmeisje van Poppea (sopraan) - Arnalta, Poppea's verzorgster (countertenor / sopraan castrato) - Amor, God der Liefde (sopraan)

Opname-aanbeveling

UNITEL/DG, Rachel Yakar, Trudeliese Schmidt, Eric Tappy, Paul Esswood, Matti Salminen, Janet Perry. Alexander Oliver o.l.v. Nikolaus Harnoncourt en het Monteverdi Ensemble van de Zürichse Opera.

 

 

 

 

De revolutionaire Monteverdi

Monteverdi komt zonder twijfel de eer toe de kunstvorm opera mede te hebben gesticht. Hoewel hij niet de eerste opera schreef (die eer komt de Italiaan Jacopo Peri toe), schreef hij met “Orfeo” wel de eerste opera die tot op de dag van vandaag in het repertoire is gebleven en schiep hij belangrijke stilistische elementen van de nieuwe kunstvorm, die in de volgende paragrafen zullen worden beschreven. Terwijl de werken van Jacopo Peri nog “passieloze muziek” waren, werd dit nieuwe genre opera pas echt gelanceerd met Monteverdi’s “Orfeo”, het eerste “dramma per musica”. Met “L’incoronazione di Poppea”, bijna 40 jaar later, ontwikkelde Monteverdi dit genre verder met een tweede kwantumsprong op de verbazingwekkende leeftijd van 75 jaar in zijn eerste bloei.

 

 

De muziek – “de schreeuw van pijn”

Allereerst moet worden gezegd dat er van dit werk geen partituur in de klassieke zin bestaat. De originele partituur is verloren gegaan, er zijn “slechts” twee kopieën van twee verschillende versies (de Venetiaanse, die waarschijnlijk een kopie is van het origineel en de Napolitaanse, die waarschijnlijk een variatie is). Het compositorische principe was dat alleen de bas- en melodiepartijen werden genoteerd. Zowel de begeleiding als de orkestratie zijn niet overgeleverd, en moeten door de vertolkers worden bepaald. Als gevolg daarvan kunnen opnamen van eenzelfde passage onderling sterk verschillen.

Hoewel we de lijst van gebruikte instrumenten in zijn geheel kennen, weten we niet in detail wanneer ze moeten worden gebruikt. Hoewel er vuistregels zijn wanneer zangers alleen door de basso continuo moeten worden begeleid of wanneer de instrumentatie rijker moet zijn (bijvoorbeeld in de ritornelli), blijven er toch veel onzekerheden bestaan.

We weten dat Monteverdi de voorkeur gaf aan een rijke instrumentatie, maar deze ook aanpaste aan de situatie in theaters, aangezien de musici gewoonlijk op het toneel speelden.
Monteverdi’s operataal wilde de gevoelens van de mensen uitdrukken, Monteverdi geloofde dat muziek mensen moest doen huilen, niet discussiëren. Muziek moest geen starre regels volgen, maar ruimte geven aan de menselijke conditie en die uitdrukken. Een van de meest opzienbarende gevolgen waren Monteverdi’s dissonanten. Voor zijn tijdgenoten waren dit monstruositeiten die extreme gemoedstoestanden verbeeldden en in die tijd tot felle polemieken leidden. Het beroemde “Lasciatemi morire” uit de opera “Arianna” – de schreeuw van pijn – kan als illustratie worden gebruikt. Luister hier eens naar:

Lasciatemi morire – von Otter

 

Een ander mooi en beroemd voorbeeld van een dissonante Lamentos is te vinden in het beroemde madrigaal “Lamento delle ninfe”. Luister in het geluidsvoorbeeld naar een dissonant op 0:48 met het woord “dolor” (pijn), dat ook nu nog pijn doet aan onze oren, die gewend zijn aan dissonanten. Met het daaropvolgende beroemde en archetypische Lamento over een “Basso ostinato” (vier dalende, zich herhalende basakkoorden) werd Monteverdi een ware stijlzetter.

Lamento delle ninfe

 

 

Castraten in de hoofdrol – hoe castreer je de rol van Nero?

De eerste castraten verschenen in de 16e eeuw. Zij werden door de kerken opgeleid en vormden een belangrijke pijler van de vocale kerkmuziek. Ze vonden al snel hun weg naar het nieuwe genre van de opera en Monteverdi gebruikte al castraten in bijrollen in zijn eerste revolutionaire opera “Orfeo” (1607). In zijn “L’incoronazione di Poppea” verschijnen castraten voor de allereerste keer in de hoofdrol. De rol van Nero, dus de eerste castraatheld in de operageschiedenis, werd vertolkt door een sopraancastrato, en de buffo-rol van de verpleegster(!)Arnalta, dus de eerste drag queen, werd vertolkt door een tenorcastrato.
Tegenwoordig rijst de vraag hoe de rol van Nero, met zijn extreem hoge register, moet worden gecast. Meestal wordt de rol gezongen door een contratenor, soms door een vrouwelijke sopraan of een tenor.
Harnoncourt bijvoorbeeld, een dirigent die gespecialiseerd is in oude muziek, gebruikte een sopraan (Elisabeth Söderström) voor de rol van Nero in zijn opname met het Concentus musicus en een tenor (Eric Tappy) in de opname met Ponnelle en het Zurich Opera House. Er is geen goed of fout, in Monteverdi’s tijd waren de grenzen van de genderrollen niet zo strikt, dubbelzinnigheid was iets charmants, of kon komisch worden gebruikt, zoals de casting van de rol van de verpleegster door een man laat zien.

 

Het libretto en de rol-stereotypen

Eerst het woord en dan de muziek (prima la musica, poi le parole) was Monteverdi’s credo. Hij wilde de gevoelens van het volk tot leven brengen. De muziek werd monodisch en zo werden tekst en betekenis van het libretto versterkt. Monteverdi was dus aangewezen op een sympathieke partner, een dramaturg die niet alleen een mooi gedicht kon schrijven, maar ook een verhaal kon vertellen voor zijn “dramma per musica”.
De auteur van het libretto was de Venetiaanse advocaat en dichter Francesco Busenello. Hij gebruikte voor de opera de toen moderne Venetiaanse vorm met proloog en drie bedrijven.
Busenello en Monteverdi kozen voor rollen die archetypisch werden. In de eerste plaats moet de tegenstelling tussen het paar van hoge stand (Nero / Poppea) en het paar van lage stand (Ottone / Drusilla) worden genoemd. Verder gebruikten ze gewone mensen als komische personages (de verpleegsters, de bedienden), evenals de rol van de intrigant (Octavia) en de broekenrol. Hoe dicht lijkt ons deze constellatie bij Mozarts opera “Le nozze di Figaro”, die 150 jaar later werd gecomponeerd en geschreven door de Venetiaan da Ponte!

De personages die Monteverdi en zijn librettist Busenello hebben gecreëerd, lijken ons mensen van vlees en bloed, waarmee wij ons gemakkelijker kunnen vereenzelvigen dan met de meeste personages in opera’s uit latere eeuwen die qua tijd dichterbij liggen.

Monteverdi en zijn librettist baseerden hun verhaal voor het eerst niet op de Griekse mythologie maar op historisch materiaal. Zij tonen een decadente Romeinse samenleving vol zelfzuchtige, gewetenloze en cynische mensen. De scheppers van het werk slaagden erin (net als hun tijdgenoot Shakespeare) om mensen met hun menselijke zwakheden realistisch af te beelden.

 

 

De voorloper van de Opera Seria

In deze fase van de barokopera was er geen scheiding tussen seria en buffa. De opera belichaamt beide, zowel de tragische elementen van het drama als de buffo-elementen . Aan het eind van de jaren 1630 werden opera’s speciaal voor het carnavalsseizoen geschreven (dit werk is er een van), zodat een komedie in een drama was toegestaan, zelfs gewenst, om de groeiende welgestelde klasse van kooplieden aan te spreken, die minder geschoold waren dan de geestelijkheid en de adel. Pas tientallen jaren later creëerde Metastasio de barokke stijl van de opera seria en scheidden de paden van opera buffa en seria zich voorgoed.

 

 

De herontdekking van de opera

We hebben het geluk dat deze opera voor ons bewaard is gebleven. In 1651, vier jaar na de dood van Monteverdi, werd de opera opnieuw opgevoerd in Napels en er is een zuivere muzieknotatie bewaard gebleven. De originele partituur is verdwenen, zodat er twee verschillende muziekbronnen zijn. De stukken waren lange tijd verloren gegaan en werden in 1888 herontdekt, in 1904 door Goldschmidt voor het eerst gepubliceerd en in 1908 voor het eerst uitgevoerd. In 1954 werd het in Wenen uitgevoerd onder leiding van Paul Hindemith met gedeeltelijk originele instrumenten. In het orkest zat Nicolaus Harnoncourt, die samen met Jean-Pierre Ponnelle in de jaren zeventig in het Operahuis van Zürich een sensationele Monteverdi-cyclus op historische instrumenten opnam, met een barokke rijkdom aan ensceneringen. Zij luidden een ware Monteverdi-renaissance in.

 

 

 

 

 

 

 

In de wereld van de goden

Synopsis: In de wereld van de goden..

Monteverdi begint het werk met een plechtige en korte opening. Het is interessant om verschillende opnamen te vergelijken; ze verschillen sterk, omdat (zoals beschreven in de inleiding) de exacte instrumentatie van de muziekstukken niet bekend is.

Sinfonia – Harnoncourt

 

Synopsis: Fortuna (het lot) en Virtù (deugd) ruziën over wie het voor het zeggen heeft in de wereld. Is het geld of onkreukbaarheid. Cupido is een andere mening toegedaan, hij wil de twee bewijzen dat alleen de liefde de loop der dingen bepaalt.

Deh nasconditi o virtu

 

 

 

 

 

 

De emotionele wereld van Ottone

Synopsis: Ottone keert terug naar huis na zijn militaire dienst. Hij is blij zijn vrouw Poppea weer te zien. Voor het huis ziet hij de bewakers van de keizer, hij weet nu dat Nero de nacht met Poppea heeft doorgebracht. Ottone is er kapot van. Hij verbergt zich.

Monteverdi begeleidt met gevoel elke nuance van de tekst met wisselende instrumenten en toont zich een meester in het kleurrijk begeleiden van Ottone’s arioso.

E pur io torno qui, qual linea al centro – Esswood

 

Poppea windt Nero om haar pink

Synopsis: Voor het huis staan twee wachters, ze praten over de corrupte keizer, die in plaats van de orde te handhaven alleen aan zijn plezier denkt. Nero verschijnt, vergezeld door Poppea. Zij wil dat hij blijft, hij belooft haar dat hij zijn vrouw spoedig zal verbannen en Poppea de nieuwe keizerin zal worden.

Het eerste deel van deze passage is geschreven in de declamatorische stijl van het “recitar cantando”. Geleidelijk komt het stuk tot leven en geeft de (castrato) tenor vanaf 6:45 de gelegenheid om te schitteren met prachtige versieringen en Poppea de gelegenheid om heerlijk weg te kwijnen vanaf 7:15 (“Tornerai”). Het is de onverbloemde seksuele verleiding die Monteverdi accentueert met Poppea’s lage stem in deze scène.

Signor, deh, no partire … Non temer

 

Het uiterlijk van de “drag queen

Synopsis: Poppea triomfeert. Maar haar dienares Arnalta waarschuwt haar voor de wispelturige Nero en zijn vrouw Ottavia, die achter de avonturen van haar man is gekomen en misschien op wraak zint.

Poppea verschijnt aan ons als een moderne vrouw, geenszins als de nobele “raak me niet aan”-vrouw. De rol van Arnalta was een castrato-rol en natuurlijk komisch. De waardin en de bediende wisselen klappen uit, die Monteverdi meesterlijk ensceneert.

Speranza tu mi vai – Persson

 

Ottavia’s ontroerende klaagzang

Synopsis: Octavia bevindt zich samen met haar voedster in de keizerlijke vertrekken. Ze treurt om het lot van de bedrogen echtgenote.

De klaagzangen waren altijd hoogtepunten in barokopera’s, ontroerend is haar retorische vraag “Nero…dove sei? (“Nero waar ben je?”) op 3:03 en de daaropvolgende gebaren van wanhoop.

We horen de klaagzang in de beklijvende vertolking van Jennifer Larmore.

Disprezzata Regina – Larmore

 

Synopsis: Haar verpleegster raadt haar aan een minnaar te zoeken en zo wraak te nemen op Nero en plezier te maken. Als Senator Seneca haar bezoekt, vertelt ze hem wat er is gebeurd. Seneca raadt haar aan deugdzaam te blijven, en een page verwijt hem botweg dat hij alleen mooie woorden verspreidt. Ottavia vraagt Seneca om haar bij te staan.

Seneca komt afgemeten maar pretentieus over.

Ecco la sconsolata – Salminen

 

De krachtmeting tussen Nero en Seneca

Synopsis: Iedereen behalve Seneca verlaat de zaal. Pallas Athena verschijnt en kondigt zijn aanstaande dood aan. Seneca ontvangt dit bericht rustig, kort nadat Nero verschijnt. Deze vertelt hem dat hij vandaag met Poppea zal trouwen. Seneca waarschuwt hem het volk en de senaat niet te verontrusten, maar Nero is vastbesloten te zegevieren en gooit Seneca het paleis uit.

Het effect dat Monteverdi creëerde met de botsing tussen de sopraan en de bas was grandioos en dramatiseerde het contrast tussen de twee persoonlijkheden. Het eerste deel blijft in de “stile recitando” en gaat vanaf 3 uur over in Monteverdi’s beroemde geagiteerde “stile concitato”, door hem uitgevonden, die de botsing van de twee machten muzikaal magnifiek schildert. Voor de vertolker van Nero was het de uitdaging om de soms luide uitbarstingen zo vorm te geven dat zijn stem soepel genoeg blijft voor het slotduet, waarin hij prachtige lijnen moet zingen in een extreem hoog register.

Son risoluto al fine – Tappy / Salminen

 

 

Synopsis: Poppea waarschuwt Nero voor Seneca en Nero besluit Seneca een bevel tot zelfmoord te sturen en verlaat het huis.

Een aria van Nero, waarin hij de schoonheid van Poppea prijst.

Quest’eccelso diadema ond’io sovrasto – Tappy

 

 

Synopsis: Ottone bezoekt Poppea en probeert de gunst van zijn vrouw terug te winnen. Maar zij wil niets meer van hem weten, de troon is te dichtbij.

Ad altri tocca in sorte – Domènech / Persson

 

 

Ottone capituleert… en vindt troost bij Drusilla

Synopsis: Ottone bezoekt Poppea en wil met haar praten. Poppea legt uit dat ze voor Nero en de troon heeft gekozen.

Otton, torna in te stesso – Esswood

 

 

Synopsis: Ottone vindt troost bij Poppea’s hofdame Drusilla, die al lang verliefd op hem is.

Pur sempre di Poppea – Esswood / Perry

 

 

 

 

 

 

 

Seneca neemt afscheid van de wereld

Synopsis: Seneca bevindt zich in de tuin van zijn huis als Mercurius verschijnt. Hij neemt de aankondiging van zijn naderende dood met kalmte in ontvangst. De soldaat Liberto verschijnt. Voordat hij Nero het bevel kan geven, laat Seneca hem weten dat hij de reden van zijn bezoek kent en dat hij Nero kan vertellen dat hij nog voor de avond een einde aan zijn leven zal maken. Seneca’s vrienden betreuren zijn lot. Hij vraagt hen het bad klaar te maken waarin hij zijn polsen zal doorsnijden.

In het eerste deel horen we Seneca’s rouw, gevolgd door het verschijnen van zijn vrienden. Deze driestemmige passage is gecomponeerd in drie delen, langzaam-snel-langzaam. De langzame delen zijn geschreven in de “oude madrigaalstijl”. Het snelle middendeel is vreemd opgewekt gehouden in muziek en tekst (“Dit leven is te zoet, deze hemel is te helder, elk bittertje, elk vergif”), waarschijnlijk een eerbetoon aan carnaval.

Amici, è giunta l’hora – Sedov / Grégoire / Bennett / Inaç

 

 

Synopsis:In Nero’s paleis bekennen de page en het dienstmeisje elkaar hun liefde.

Na de doodsverklaring wilde Monteverdi het publiek wat rust gunnen en voegde een duet in van de twee bedienden in de stijl van een canzonetta (een lichter, wereldlijk zangstuk). Deze scène biedt de regisseur de gelegenheid zijn publiek te vermaken met hartige humor in de stijl van het carnaval.

Sento un certo non so che

 

Nero’s Bacchanale

Synopsis:Nero kan nu met Poppea trouwen. Hij viert feest met zijn vertrouweling Luca in het paleis en ze roemen haar schoonheid.

Dit uitbundige stuk in de vorm van een bacchanale geeft de zanger de gelegenheid om in het begin te schitteren met prachtige en virtuoze coloraturen. Natuurlijk zinspeelden Monteverdi en zijn librettist met deze scène op de vermeende homoseksualiteit van Nero.

Hor che Seneca è morto… Idolo mio…. I mieti subiti sdegni – Jaroussky / Vidal

 

 

Ottavia chanteert Ottone

Synopsis: Ottavia is niet passief gebleven en heeft Ottone ontboden. Ze herinnert hem eraan dat zijn familie ooit door haar voorouders is veredeld. Zij eist nu dat hij Poppea doodt. Ottone weet dat dit zijn doodvonnis zou betekenen en aarzelt. Maar de keizerin chanteert hem: als hij niet belooft de daad te doen, zal zij Nero vertellen dat hij haar heeft aangevallen. Ottone capituleert en keert terug naar huis, waar Drusilla op hem wacht. Hij legt haar zijn situatie uit. Om Poppea te doden wil hij zich vermommen als Drusilla. Drusilla wil hem helpen en hij glijdt in haar kleren.

 

Arnalta’s betoverende slaapliedje

Synopsis: Op de vooravond van haar kroning ziet Poppea zichzelf op de bestemming van haar dromen en gaat liggen om uit te rusten. Haar verpleegster belooft over haar te waken.

We horen het betoverende slaapliedje “Oblivion soave” uit Poppea’s Travestie-verpleegster met een delicate begeleiding van het orkest.

Oblivion soave – Jaroussky

 

 

Synopsis: De verpleegster valt in slaap en Cupido verschijnt. Hij wil Poppea beschermen tegen de naderende Ottone.

Dorme l’incauta, dorme

 

 

Synopsis:Ottone verschijnt vermomd als Drusilla. Terwijl hij zijn zwaard boven de slapende Poppea heft, stapt Cupido binnen. Poppea wordt wakker en denkt dat Drusilla haar wil doden, Ottone weet te ontsnappen.

 

 

 

 

 

 

 

 

Synopsis: Thuis wacht Drusilla met vreugde op haar minnaar, die ze al snel voor zichzelf heeft.

O felice Drusilla, o che sper’io – Bott

 

 

Synopsis:Maar er komen soldaten in zijn plaats om haar te arresteren en te veroordelen van moord. Als Nero verschijnt en haar met marteling bedreigt, offert Drusilla zichzelf op en beweert dat zijzelf Poppea wilde doden, waarop Nero haar beveelt een pijnlijke dood te sterven. Nu verschijnt Ottone en bekent de waarheid dat hij in opdracht van de keizerin handelde. Nero triomfeert, wat hem de langverwachte reden geeft om van zijn vrouw te scheiden. Hij straft Ottone door hem al zijn bezittingen te ontnemen en hem uit Rome te verbannen, terwijl hij Drusilla vergiffenis schenkt omdat zij een lichtend voorbeeld is voor alle echtgenotes door zich op te offeren voor haar man. Drusilla dringt erop aan dat zij Ottone mag vergezellen. Nero stemt toe en stuurt zijn soldaten naar Ottavia om haar met een schip het land uit te zetten. Poppea verschijnt, en de twee vieren de afloop van de gebeurtenissen.

Signor, oggi rinasco ai primi fiati

 

Ottavia’s grote afscheid

Synopsis: Voorzichtig gaat Ottavia het schip op en moet afscheid nemen van Rome.

Voor de tweede keer zingt Ottavia een grote klaagzang. De muziek van de begeleiding is droevig en dissonanten stralen hopeloosheid uit.

A Dio Roma, a Dio Patria, amici a Dio – d’Oustrac

 

 

Synopsis: Arnalda triomfeert, nu kan ze haar intrek nemen in het paleis. De dag van de kroning breekt aan, Nero toont Poppea trots de pracht en praal van de kroning. Consuls en tribunes verschijnen bij de viering.

A te, sovrana Augusta und Sinfonia – Fredman

 

 

Synopsis: Cupid triomfeert, hij heeft de weddenschap gewonnen.

Coro di Amori: Of cantiamo giocondi – Jacobs

 

Het hemelse slotduet “Pur ti miro, pur ti godo”

Synopsis: In een plechtige ceremonie wordt Poppea tot keizerin gekroond.

Monteverdi besluit deze opera met een prachtig duet vol liefde en erotiek. De stemmen van Poppea en Nero omhelzen elkaar letterlijk, volgen elkaar op, eisen elkaar op en worden in nauwe intervallen gezet.

Het stuk was niet opgenomen in de oorspronkelijke versie van Busenello’s libretto. Het is achteraf geschreven en gecomponeerd (er zijn zelfs meningen die beweren dat het niet door Monteverdi zelf is geschreven).

Pur ti miro, pur ti godo – Jaroussky / De Niese

 

 

Als tweede versie horen we een hemelse opname, zwelgend in langzaam tempo met erotiek die knettert:

Pur ti miro, pur ti godo – Cencic / Yoncheva

 

 

 

 

Opname-aanbeveling

 

UNITEL/DG, Rachel Yakar, Trudeliese Schmidt, Eric Tappy, Paul Esswood, Matti Salminen, Janet Perry. Alexander Oliver onder leiding van Nikolaus Harnoncourt en het Monteverdi Ensemble van de Zürich Opera

 

 

 

Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over L’INCORONAZIONE DI POPPEA van Claudio Monteverdi.