HÄNSEL UND GRETEL van Humperdinck – de opera gids & synopsis

De online operagids van HÄNSEL UND GRETEL

Humperdincks sprookjesopera is over de hele wereld geliefd om zijn volksmuziek. Bijna geen enkel ander werk uit de operaliteratuur is in zoveel talen vertaald. Het werk is een van de meest uitgevoerde opera’s ter wereld.

 

 

 

 

 

Inhoud

♪ Synopsis

♪ Commentaar

♪ Akte I

♪ Akte II

♪ Akte III

♪ Aanbeveling voor opname

Hoogtepunten

♪ Suse, liebe Suse (Goosey goosey gander)

♪ Brüderchen tanz mit mir (Broertje danst met mij)

♪ Ein Männlein steht im Walde (Een dwerg stond in het bos)

♪ Der kleine Sandmann bin ich (Ik ben een kleine zandman)

♪ Abendsegen (Abends, will ich schlafen gehen)(Avondgebed)

♪ Der kleine Taumann heiss ich (Als de dauw op het madeliefje valt)

♪ Hexen-Ritt (Heksenrit)

 

 

 

 

 

 

 

Première

Weimar, 1893

Libretto

Adelheid Wette, gebaseerd op het sprookje van de gebroeders Grimm.

Hoofdrollen

Peter, bezemmaker (bariton) - Gertrud, de vrouw van Peter (mezzosopraan) - Hansel, Gertrud en Peter's zoontje (mezzo-sopraan) - Gretel, Hans' zusje (sopraan) - Heks, knapperige heks die kinderen betovert (mezzo-sopraan) - Zandman en Dauwman, magische wezens (sopraan)

Opname-aanbeveling

EMI, Elisabeth Grümmer, Elisabeth Schwarzkopf, Else Schürhoff o.l.v. Herbert von Karajan en het Philharmonia Orkest en de koren van de meisjesschool Lougthon en de Bancroft's School of de film DG, Brigitte Fassbaender, Edita Gruberova, Hermann Prey o.l.v. Georg Solti en het Koor en Orkest van de Weense Staatsopera.

 

 

 

 

 

 

 

Humperdicks nauwe verwantschap met Richard Wagner

Humperdinck was vertrouwd met de wereld van de Duitse legendes dankzij zijn werk met de muziek van Wagner. Humperdinck ontmoette Wagner in Napels toen hij 26 jaar oud was. Wagner is enthousiast over de jongeman en nodigt hem uit om naar Bayreuth te komen en zijn assistent te worden. Humperdinck is in vuur en vlam, laat zijn studie voor wat die is en helpt Wagner o.a. met zijn werk aan Parsifal. 2 jaar later sterft Wagner. Humperdinck moet op zoek naar een nieuwe baan, maar vindt geen vaste baan, Wagnerianen zijn niet populair op muziekscholen, dus verdient hij de kost met klusjes. Ook als componist slaagt hij niet, het ontbreekt hem aan inspiratie. Tot zijn zus hem vraagt een paar verzen op muziek te zetten…

 

 

De oorsprong van de opera

Het basisidee voor deze opera komt van Humperdincks zus Adelheid. Zij had voor de verjaardag van haar man versjes geschreven gebaseerd op het sprookje van de gebroeders Grimm, die ze met hun kinderen wilde opvoeren. Humperdinck zette ze op muziek en de weerklank van de eerste kleine opvoeringen was zeer verheugend. Deze opera groeide vervolgens in verschillende revisies uit tot een complete opera.

“Hans en Grietje” ging in première in Weimar twee dagen voor Kerstmis in 1893, door niemand minder dan de 29-jarige Richard Strauss. Vanaf het eerste ogenblik dat hij de partituur zag, wist hij dat het een meesterwerk was. Sindsdien wordt deze opera beschouwd als een kerstsprookje, ook al speelt het zich af in de zomer en is de peperkoek de enige herinnering aan Kerstmis. Het succes was immens en het stuk werd al in het eerste jaar op 50 podia in Duitsland opgevoerd.

Er zit een waargebeurd, dramatisch verhaal achter dit sprookje: “Het materiaal dat de gebroeders Grimm tegen beter weten in opnamen in hun verzameling kinder- en huissprookjes is geen volksverhaal, maar een verbalisering van de moord op Katharina Schraderin (1618-1647) de ‘Bakkerhexe’, die in het heksenproces van Gelnau in 1647 werd vrijgesproken, maar kort daarna door Hans en Grete Metzler in hun huis in de Spessart werd vermoord en in een van hun eigen ovens verbrand, nadat ze had geweigerd haar peperkoekrecepten prijs te geven.” (Csampai, Nederlander, de Opera Gids).

 

Castingproblemen

Hans en Grietje worden meestal vertolkt door volwassenen. Theoretisch zouden deze twee rollen ook door grote kinderen kunnen worden gespeeld, maar in de praktijk is het moeilijk stemmen te vinden die zich tegen een groot orkest kunnen laten horen en recht doen aan de muzikale moeilijkheden.

Het is ook gebruikelijk om een tenor te casten in de rol van de heks, om het komische aspect van deze rol te benadrukken. Humperdinck heeft deze praktijk echter categorisch verworpen. Soms wordt de rol van de heks gespeeld door dezelfde vertolker als de moeder, om te laten zien dat de gebeurtenissen in het ouderlijk huis en in het huis van de heks niet los van elkaar gezien moeten worden, maar als één geheel moeten worden ervaren. In de gemaskerde symbolische taal van het sprookje staat de heks voor de werkelijkheid, die soms brutaal en manipulatief kan zijn.

 

 

Wagner de overvader van het werk

Humperdinck nam veel Wagneriaanse elementen over, zoals orkestratie, harmonie, en door-compositie. Gelukkig onthield hij zich van overdreven symboliek en koos hij voor een levendige plot, wat het werk zeer ten goede komt. Het is dan ook de enige “Wagneriaanse” opera die zich in het repertoire heeft weten te vestigen die niet van de meester zelf afkomstig is.

Op de beste Wagneriaanse wijze is er in deze opera een verlossingsscène. Deze keer zijn er geen Germaanse goden of tragische figuren, maar alleen peperkoekkinderen. Humperdinck noemde zijn opera ook wel “Kinderstubenweihfestspiel” (kleuterwijdingsfeest). Een voorproefje van Humperdincks humor kunt u uit de volgende anekdote halen: “Tijdens een diner in de Villa Wahnfried in Bayreuth in 1891 vroeg Cosima Wagner de familievriend Engelbert Humperdinck om een paar woorden tot de gasten te zeggen. Zoals altijd stond hij onmiddellijk op, tikte tegen zijn wijnglas, keek vriendelijk om zich heen, wreef in zijn handen, schraapte een paar keer zijn keel en ging weer zitten zonder een lettergreep te hebben gesproken. De archeoloog Reinhard Kekulé applaudisseerde enthousiast en riep uit: dit is de beste toespraak die ik in mijn hele lange leven heb gehoord”. (uit Schmitz/Ure, hoe Mozart in de bol kan gaan, uit de memoires van Siegfried Wagner).

 

 

 

 

 

 

 

De Ouverture met de Sprookjessfeer

Synopsis: Een klein, miserabel huis aan de rand van het bos.

Met de ouverture brengt Humperdinck ons naar de sprookjeswereld. Het beroemde motief van het “avondgebed” klinkt in een vierstemmig hoornkoraal. Humperdinck introduceert in zijn prelude verschillende muzikale thema’s die prachtig uitfaden.

Overture

 

Synopsis: Hansel en Grietje zitten tegenover elkaar in de huiskamer, beiden zijn aan het werk. Hänsel maakt bezems en Grietje breit een kous bij de kachel. Ze worden geplaagd door honger, al wekenlang eten ze alleen droog brood. Grietje herinnert hem aan het gezegde dat wanneer de nood het hoogst is, God de Heer zijn hand uitsteekt…. Maar Hänschen meent dat je je daarmee niet kunt volvreten.

We horen het volksliedje Suse, liebe Suse (Gansje gansje gansje).

Dit lied wordt gezongen door Brigitte Fassbänder als Hans. De Duitse was een geweldige casting voor deze rol. Zij heeft een fluweelzachte mezzosopraan en haar misschien wel grootste rol, toeval of niet, was ook een broekrol namelijk die van Octavianus uit de Rosenkavalier. Edita Gruberova zingt een prachtige Grietje onder leiding van Georg Solti en de Wiener Philharmoniker.

Suse, liebe Suse – Gruberova / Fassbänder

Hansel en Grietje wagen een dansje

Synopsis: Hansel is niet van het werk. Eerst stopt hij bij de melkpot en rust even uit. Grietje vraagt hem om door te werken, maar hij kan haar overhalen om met hem te dansen.

De eerste, eenvoudige versie die Humperdinck voor zijn zus op muziek zette, bestond uit vier tweestemmige stukken (Kleine broer dans met mij). Dit dansstuk is het enige dat vrijwel ongewijzigd uit de eerste versie is overgenomen. Het heeft zijn weg gevonden in het Duitse volkslied.

Zie en hoor de scène charmant gespeeld door Gruberova en Fassbaender.

Brüderchen Tanz mit mir – Fassbaender / Gruberova

 

Moeder en vader komen thuis

Synopsis: Moeder Gertrud komt midden in de dans thuis. De twee haasten zich snel terug naar hun werk. De moeder is ontdaan als ze ziet hoe weinig werk de twee konden doen. Als ze de kinderen met een stok wil straffen, stoot ze per ongeluk de melkkan om. Ze stuurt de kinderen het bos in om bessen te zoeken. Gertrud is uitgeput en verdrietig dat ze haar kinderen niet eens iets te eten kan aanbieden. Peter, haar man, komt thuis.

Het verhaal van Hans en Grietje is een verhaal over opgroeien. In het begin doen de kinderen alles samen en lopen ze hand in hand door het bos. Aan het eind worden ze handelende personen die zelfs van elkaar gescheiden zijn. De ouders zijn verschillend getekend. De komst van de moeder in het huis gaat gepaard met donkere tonen, terwijl de vader met warmhartige buffo-motieven is getekend.

We horen de scène met Walter Berry, een veteraan van de Weense Opera die enkele jaren getrouwd was met Christa Ludwig.

Rallala, ach wir armen Leute – Berry

 

Synopsis: Gertrud moet erachter zien te komen dat hij in de herberg is geweest. Ze is wanhopig, maar tot haar verbazing pakt Peter eieren, worstjes, boter en zelfs koffie uit zijn mand. Vandaag zou hij veel bezems en kousen kunnen verkopen in het dorp achter het Herrenwald. De vader vraagt naar de kinderen, Gertrud vertelt dat ze hen heeft gestuurd om bessen te plukken in het Ilsenwald. Dan wordt zijn gezicht plotseling donker, want daar woont de peperkoekheks die met de duivel heult. Peter vertelt haar dat ze de kinderen het huis in lokt met toverkoek en dat ze de kinderen in de oven in peperkoek verandert. Gertrud en Peter gaan op zoek naar de kinderen.

 

 

 

 

 

 

 

Synopsis: Hansel en Grietje zijn in het bos.

Ein Männlein steht im Walde (een dwerg stond in het bos) is een bekend stuk, dat Humperdinck heeft overgenomen van het Duitse volkslied. De orkestratie is ingetogen en eenvoudig met mooie fluittonen en pizzicato strijkers.

Ein Männlein steht im Walde ganz still und stumm – Gruberova

 

Synopsis: De twee hebben veel bessen geplukt, maar hebben allemaal op tijd gegeten met de roep van de koekoek.

Kuckuck, Eier schluck – Ziesak

De Zandman – de overgang naar de sprookjeswereld

Synopsis: Het wordt donker en ze kunnen de weg niet meer terugvinden. Griezelige geluiden en de echo’s van hun stemmen jagen hen angst aan. In de mist zien ze een kleine man. Hij komt dichterbij, het is de Zandman. Hij is een vriend van de kinderen en spreekt tot hen kalmerende woorden en komt hen in slaap brengen.

De overgang van de echte naar de denkbeeldige wereld begint met de Zandman. Met gedempte strijkers en harpklanken ontvoert Humperdinck de kinderen naar de droomwereld met de stem van de Zandman (Ik ben de kleine zandman).

Der kleine Sandmann bin ich – te Kanawa

Het avondgebed – een prachtig hoogtepunt

Synopsis: De twee bidden samen en vinden slaap op de bosgrond.

Dit beroemde slaapliedje is het rustpunt van de opera.

Volgens Kesting behoort deze scène in de vertolking van Elisabeth Schwarzkopf en Elisabeth Grümmer tot een van de grote hoogtepunten uit de operadiscografie: “De opname onder leiding van Herbert von Karajan behoort tot de grootste luxe uit de plaatgeschiedenis, ideaal gecast tot en met de bijrollen. De klank van “Abend will ich schlafen gehen” (Waar elk kind het hoofd neerlegt) valt als een betoverende zintuiglijke prikkel op het oor en transformeert in magische poëzie.”

Abendsegen (Abends, will ich schlafen gehen) – Schwarzkopf / Grümmer

 

U hoort en ziet dit stuk in een tweede versie van de verfilmde versie met Gruberova en Fassbaender.

Abendsegen (Abends, will ich schlafen gehen) – Gruberova / Fassbaender

 

Synopsis: Als de kinderen in slaap zijn gevallen, komen er veertien engelen die een kring om hen heen vormen om hen te beschermen tegen de gevaren van het bos.

 

 

 

 

Wakker worden met de Dewman

Synopsis: De dauwman wekt de kinderen

Een prachtige orkest introductie tekent een zachte ochtend stemming.

Luister naar dit dromerige stuk in de betoverende interpretatie van Ileana Cotrubas (wanneer de dauw op het madeliefje valt).

Der kleine Taumann heiß ich – Cotrubas

 

Synopsis: Langzaam worden de twee kinderen wakker.

Wat betreft tekst en onderwerp van dit werk spreken we van een kinderopera. Door het enorme orkest is het echter niet eenvoudig om de tekst te begrijpen. Maar hoe dan ook, intieme passages als deze stralen een grote magie uit. (Ik sliep hier! op een denneboom bed!)

Wo bin ich ? Wach ich ? … Tirelireli – Ziesak / Larmore

 

Hänsel en Gretel worden meestal gespeeld door volwassenen. In theorie zouden deze twee rollen ook door oudere kinderen kunnen worden gespeeld, maar in de praktijk is het moeilijk stemmen te vinden die zich tegen een groot orkest kunnen laten horen en recht kunnen doen aan de muzikale moeilijkheden.

Het peperkoekenhuisje verschijnt – een kwijnend duet

Synopsis: Langzaam worden de twee kinderen wakker. Beiden hebben gedroomd over engelen die hen beschermden. De mist trekt op en plotseling verschijnt er een huis van peperkoek en snoepgoed. Links van het huis staat een oven en rechts een kooi.

Weer een prachtig duet van Humperdinck, met smachtende klanken van zoete verleidingen. Dromerig gezongen door Grümmer en Schwarzkopf.

Wie duftets von dorten … O herrlich Schlösschen – Grümmer / Schwarzkopf

 

Synopsis: Hanschen wil meedoen, maar Grietje houdt hem tegen.

 

Synopsis: Hansel kan haar overhalen om de peperkoek te proberen. Als hij een stuk afbreekt, hoort men vanuit het huis: “Knabbel, knabbel, kleine muis! Wie knabbelt er aan mijn huisje? Hans is enthousiast over peperkoek, het smaakt heerlijk. De heks komt uit het huis. Hans en Grietje zijn bang voor de vreemde oude vrouw. Ze probeert de kinderen het huis in te lokken met snoepjes.

De duitse mezzosopraan Christa Ludwig vertolkte de rol van de heks voortreffelijk. Haar verleidelijke zang is geweldig. Ze combineert de spookachtigheid met mooie zang en spelvreugde. Luister naar de scène van 1:18:55 tot 1:22:10.

Kommt kleine Mäuslein, kommt in mein Häuslein (1:18:55 – 1:22:10) – Ludwig / Moffo

De heksenrit

Synopsis: Als Hänsel en Grietje willen vluchten, betovert ze hen en sluit Hänsel op in de kooi. Ze wil Hans voeden met noten en rozijnen om hem dik en rond te maken. Grietje moet de tafel dekken en de heks stookt de oven waarin ze Hans wil bakken. Uitgelaten rijdt ze op een bezem rond het huis.

De “heksenrit” is een nauwelijks verholen persiflage op de “Valkyries-rit”. Humperdinck componeerde de opera voor een groot romantisch orkest en benut de mogelijkheden van de kleuring muzikaal. Het orkest krijgt een prominente rol bij de preludes en de overgangsmuziek.

Hexenritt – Suitner

 

 

De heks is te slim af

Synopsis: Gretel kan in het geheim de toverstaf van de heks stelen. Ze kent het toverwoord uit haar hoofd en kan Hans onttoveren en hem ongemerkt uit de kooi bevrijden. De heks zegt tegen Grietje dat ze in de oven moet gluren om te zien of de peperkoek gaar is. Grietje doet expres dom en vraagt of de heks het haar wil laten zien. Terwijl de heks voor de oven knielt, duwen de twee kinderen de heks in de brandende kachel.

Luister naar een levendig duet in ¾ tijd, waarin de kinderen vieren dat ze de heks in de oven hebben kunnen gooien.

Juchhei, nun ist die Hexe tot – Grümmer / Schwarzkopf

 

Synopsis: Hansel en Grietje springen uit het huis, en het knisperende huisje ontploft met een luide knal. Van de peperkoekfiguurtjes in de tuin vallen de peperkoekomhulsels af, en er verschijnen kinderen die de heks tot peperkoekfiguurtjes had gebakken. Grietje maakt met haar hand alle kinderen wakker. Hänsel maakt iedereen wakker met een jeneverbesstruik. De twee horen de stem van hun vader en de kinderen trekken uit de puinhopen van de oven een grote peperkoek die de overblijfselen zijn van de heks.

Aan het eind is de opera weer beschouwend met het koraal “Wenn die Not auf nächsten steigen, Gott der Herr die Hand uns reicht.” (Als de nood het hoogst is, steekt God de Heer zijn hand uit).

Finale – Jurowski

 

 

Aanbeveling voor opname

 

EMI met Elisabeth Grümmer, Elisabeht Schwarzkopf, onder leiding van Herbert von Karajan en het Philharmonia orkest en de koren van Lougthon high school for girls en Bancroft’s School.

 

 

 

Peter Lutz, opera-inside, de online operagids bij HÄNSEL UND GRETEL van Engelbrecht Humperdinck.