De online operagids voor FIDELIO
Bijna geen ander werk hield Beethoven zo bezig als zijn enige opera. Pas met de derde versie bereikte het zijn definitieve versie. Beethoven schiep scènes die de operageschiedenis zijn ingegaan en ons ook nu nog raken door hun kracht en waarachtigheid.
Inhoud
♪ Synopsis
♪ Akte I
♪ Akte II
Aanbeveling voor opname
Hoogtepunten
♪ Mir ist so wunderbar (Kwartet)
♪ Abscheulicher … Komm Hoffnung (Leonorenarie)
♪ O welche Lust (Gefangenenchor)
♪ Euch werde Lohn in besseren Welten
♪ Wer ein holdes Weib errungen
Première
Wenen, 1804
Libretto
Joseph Sonnleithner (1e versie) en Georg Friedrich Treitschke (2e versie), gebaseerd op het drama Léonore van Jean-Nicolas Bouilly.
Hoofdrollen
Don Pizarro, gouverneur van de staatsgevangenis (bariton) - Florestan, politiek gevangene en tegenstander van Don Pizarro (tenor) - Leonore, zijn vrouw (sopraan) - Rocco, Gevangenbewaarder (bas) - Marzelline, Rocco's dochter (sopraan)
Opname-aanbeveling
EMI met Christa Ludwig, Jon Vickers en Gottlob Frick onder leiding van Otto Klemperer en het Philharmonia Koor en Orkest.
Synopsis van FIDELIO
Commentaar
Libretto
Na een virtuoze carrière als pianist wist Beethoven zich meer en meer te onderscheiden als componist van grotere vormen. Met de Eroica en vooral met de balletmuziek “De wezens van Prometheus” toonde Beethoven ook zijn potentie als dramaturg. In 1804 gaf het “Theater an der Wien” hem de opdracht zijn eerste opera te componeren. Beethoven, die al bezig was met een operafragment “Vesta”, liet het liggen, omdat hij vuur vatte voor het nieuwe thema. Het was gebaseerd op een waar gebeurd voorval van een vrouw die vermomd als man haar man bevrijdde uit een Jacobijnse gevangenis. De rechter Bouilly, die getuige was van de gebeurtenis, werkte het uit tot een verhaal dat naar Spanje werd overgebracht. Sonnenleithner, theaterregisseur en schrijver, vertaalde het Franse libretto in het Duits en Beethoven ging aan de slag.
Vrijheid
Beethoven was een vurig verdediger van de idealen van de Franse Revolutie, ook al verachtte hij de hoofdrolspeler Napoleon (zie zijn opera “Eroica”). Beethoven was een bewonderaar van Luigi Cherubini en zijn reddingsopera’s, dus het lag voor de hand dat Beethoven positief reageerde op het thema van een “reddingsopera” in de geest van de revolutionaire idealen van vrijheid en broederschap. Het thema van de bevrijding uit de onderdrukking en de triomf van de mensheid wordt de kern van de opera Fidelio. Net als in zijn 9e symfonie zette Beethoven met Fidelio een muzikaal monument voor de vrijheid neer.
Beethovens strijd om muzikale dramatiek
In Beethovens Fidelio herkennen we twee duidelijk verschillende delen. Het eerste derde deel is luchtig als een singspiel en doet denken aan de populaire Toverfluit. Met de verschijning van Don Pizarro verandert de toon van de muziek abrupt en verandert in een drama. Formeel is Fidelio een Singspiel met gesproken dialogen en gesloten nummers, maar Wagner noemde Beethoven “de vader van het Duitse muziekdrama” vanwege zijn Fidelio, waarvan het centrale idee is om de expressie in dienst te stellen van de grote gedachte in plaats van de esthetiek. Om aan dit bezwaar tegemoet te komen, worstelde Beethoven lange tijd met dit werk. Drie opera-versies en vier verschillende ouvertures getuigen hiervan. Robert Schumann vatte de discrepantie met Rossini, Beethovens beroemde tijdgenoot, samen door op te merken dat Beethoven vier ouvertures schreef voor één opera en Rossini één ouverture schreef voor vier opera’s. Beethovens moeilijkheden waren gebaseerd op twee dingen: enerzijds was hij geen ervaren operacomponist en anderzijds sloot hij geen compromissen in zijn eis om vocale partijen instrumentaal te componeren. Bij hem staat niet de vocale lijn op de voorgrond, maar denkt hij de stem instrumentaal. Dit komt op indrukwekkende wijze tot uiting in het kwartet van het eerste deel, waarvan de stemmen geschreven zijn in de geest van een strijkkwartet. De twee delen Florestan en Leonore werden ten tijde van de première als onzingbaar beschouwd. Er bestaat een beroemde anekdote over Beethovens principe om de expressie boven de mogelijkheden van de vertolker te stellen. Tijdens een repetitie kon een strijkerssolist een passage niet goed spelen. De speler klaagde over de moeilijkheden. Beethoven riep hem toe: “Wat kan mij zijn miserabele viool schelen?”
Première en recensie
Een week voor de première marcheerden troepen van Napoleon Wenen binnen. Door het tumult werd het “Theater an der Wien” op de avond van de opvoering slecht bezocht. De meeste bezoekers waren Franse soldaten die de Duitse teksten niet verstonden en niet veel konden met de boodschap van de opera. Het applaus was meer dan karig en het resultaat was een pijnlijke mislukking. Al na drie voorstellingen werd de opera afgelast. Beethovens vriend Breuning steunde hem bij de revisie, waarvan het resultaat vier maanden later werd gegeven. Door tijdgebrek werd er hectisch in gesnoeid, met als gevolg dat ook de tweede versie flopte. Hoewel het werk sterk werd ingekort, een nieuwe naam kreeg (Leonore) en een nieuwe ouverture, bleven de dramatische zwakheden bestaan. Verveeld sloot Beethoven het werk op in de la. Acht jaar later werd Beethoven door vrienden aangespoord om het werk opnieuw uit te voeren. Beethoven was daartoe bereid, maar hij plande een fundamentele herziening, die vervolgens leidde tot de definitieve versie. Het libretto werd door Treitschke voor dit doel herzien. Het succes kwam nu. In de daaropvolgende jaren droeg de sopraan Wilhelmine Schröder-Devrient door haar vertolking van Leonore in belangrijke mate bij tot de verspreiding van het werk. Richard Wagner zag haar in 1829 op 16-jarige leeftijd in een uitvoering in Dresden en beschreef haar rolbelichaming als de aanleiding om musicus te worden.
FIDELIO Acte 1
De Ouverture
Beethoven schreef vier verschillende ouvertures. De eerste werd tijdens zijn leven nooit gespeeld, hij was er nooit tevreden over. Beethoven schreef een nieuwe ouverture voor elk van de drie versies. De ouverture in E-groot, de versie van 1814, heeft de overhand gekregen:
Fidelio Ouvertüre – Klemperer / Philharmonia
Synopsis: In de staatsgevangenis van Sevilla. De cipier Rocco woont met zijn dochter Marzelline in de ambtswoning. Rocco’s portier Joaquino is verliefd op Marzelline, maar zij heeft geen oor voor de jongeman.
Al in de eerste maten merken we dat het orkest een hoofdrol speelt in dit werk. In vergelijking met Italiaanse werken speelt het de rol van een onafhankelijke gesprekspartner voor de acterende personen; veel thema’s klinken voor het eerst in het orkest. Het orkest communiceert contrapuntisch met de zangers in plaats van slechts een harmonische begeleiding te zijn. Het paar Marzelline/Joaquino doet denken aan Mozart’s paar Masetto/Zerlina met de constellatie van een nogal beperkte man en een zelfbewuste vrouw. Zo blijft Joaquino de enige figuur aan wie Beethoven geen aria geeft.
Jetzt Schätzchen – Unger /Hallstein / Klemperer
Marzelline is verliefd op Fidelio
Synopsis: Ze denkt onophoudelijk aan Fidelio, de nieuwe assistent van haar vader.
De aria begint in een smachtend mineur, expressief verfraaid door blaasinstrumenten, en gaat al snel over in majeur.
O wär ich mit dir vereint – Popp
Het kwartet “Mir ist so wunderbar”
Synopsis: Fidelio is in feite Leonore, de vrouw van Florestan, die al twee jaar een politieke gevangene is in deze gevangenis. Ze heeft zich laten inhuren als kerkerassistente om haar man te bevrijden. Joaquino is jaloers, maar Marcellines vader mag het bekwame hulpje wel.
Zonder een entree-aria voor Leonore gaat de dialoog over in het prachtige kwartet “Mir ist so wunderbar”, dat met recht tot de grote kwartetten van de operaliteratuur gerekend kan worden. Het boeit niet alleen door de prachtige muziek, het ontroert omdat Beethoven voor elk een melodie schreef, die de verschillende gevoelens van de acterende personen onderstreept; Leonore maakt zich zorgen over haar gevangen echtgenoot, Marzelline bezingt de liefde voor Fidelio, Joaquino klaagt over het verlies van Marzellines liefde en de vader ontroert de vreugde over het aanstaande huwelijk van Fidelio en Marzelline. Begeleid door een discreet orkest stemmen de zangers canonisch in en wordt het stuk een volmaakt kamermuziekkwartet.
U kunt deze passage horen met twee verschillende stemcombinaties.
De versie uit de live-opname met Furtwängler uit 1953 is een van de grote opnamen van Fidelio. De bekende Duitse criticus Joachim Kaiser merkte op: “Als je luistert naar Wilhelm Furtwänglers Fidelio-opname uit 1953 en je hoort het kwartet van de eerste akte, het uitdoven van het gevangenenkoor, het duet tussen Leonore en Rocco, het schandalige begin van de tweede akte en het verpletterend dramatische kwartet van de tweede akte, dan begrijp je wat grootsheid is”. (“Kaiser, 100 meesterwerken van muziek”).
Mir ist so wunderbar (1) – Jurinac / Mödl / Frick / Schock / Furtwängler
En nog een prachtige interpretatie van Bernsteins opname
Mir ist so wunderbar (2) – Janowitz / Kollo / Popp / Dallapozza
Synopsis: Voor Rocco is welvaart de basis van huwelijksgeluk…
Op dit punt is er een klassieke singspiel aria. We weten dat Beethoven Mozarts Zauberflöte bestudeerde, doet deze aria ons niet denken aan Papageno? Dit stuk wordt soms weggelaten en verweten te licht te zijn. Ten onrechte, want het stuk helpt dramatisch om de transformatie van de cipier te laten zien van een opportunistische, kleinburgerlijke ambtenaar tot een verantwoordelijk persoon die Pizarro’s bevel om te doden weigert.
Hat man nicht auch Gold beineben – Pape
Synopsis: Rocco erlaubt Fidelio, ihn in den Hochsicherheitsteil des Gefängnisses zu begleiten, wo Leonore ihren Mann vermutet.
Gut Söhnchen gut – Norman / Moll / Coburn
Pizarro’s verschijning
Synopsis: Pizarro, de gouverneur van de staatsgevangenis, is een politieke vijand van Florestan en hij heeft hem op eigen gezag opgesloten in de zwaarbeveiligde afdeling van de gevangenis. Hij raakt in paniek omdat de minister een inspectie heeft aangekondigd die de illegaal vastgehouden Florestan zou onthullen. Hij besluit dat Florestan moet sterven.
Met de verschijning van Pizarro, verandert de muziek abrupt. Beginnend met een dramatisch akkoord, wordt het orkest een furie die de wilde roep van de gouverneur begeleidt. Is het toeval dat Beethoven Pizarro’s furore in dezelfde toonsoort schreef als die van Mozart voor de “Koningin van de Nacht”?
Ha welch ein Augenblick – Berry
Synopsis: Hij geeft Rocco de opdracht de gevangene te doden. Maar de cipier weigert. Pizarro beveelt Rocco een graf te graven, hij zal de moord zelf uitvoeren.
Jetzt, alter hat es Eile – Berry / Greindl
“Abscheulicher!… Komm, Hoffnung” met Christa Ludwig en Lotte Lehmann
Synopsis: Leonore heeft het gesprek afgeluisterd en moet zich nu haasten.
De grote aria van Leonore bestaat uit drie delen: Recitatief, Cavatina, Cabaletta. In deze vorm worden de basisemoties van Leonore beschreven – verontwaardiging, hoop, extase. De muziek die Beethoven ervoor schreef ontvouwt een expressiviteit door zijn schokkende en tegelijk ontroerende expressie. Het is een zeven minuten durende par force uitvoering door de zangeres die zowel de hoogste dramatische expressiviteit als de meest intieme lyriek vereist.
We horen eerst Lotte Lehmann. Walter Legge, de producer van de eeuw, beschrijft haar vertolking van Leonore als de grootste prestatie, niet alleen van haar carrière. Geen andere zangeres heeft Lehmann in deze rol nog kunnen evenaren.
Abscheulicher !… Komm, Hoffnung (1) – Lehmann
Wat zei ♪ Christa Ludwig over haar vertolking: “Ik kon de Fidelio niet op een zeer dramatische manier zingen, maar ik speelde de zwakke vrouw die haar man probeerde te redden”. Voor Christa Ludwig was deze rol een grote uitdaging. Zij was geen ♪ highly dramatic soprano. Over de aria van Leonoren bekende ze in een interview: “Aan het eind van de aria was ik altijd verrukt als ik die toon had bereikt, die hoge B. Na elke “Fidelio”-uitvoering was ik hees. Het kostte me altijd drie dagen om de stem weer te gebruiken.”
Abscheulicher !… Komm, Hoffnung (2) – Ludwig
Het gevangenenkoor
Synopsis: In de hoop Florestan te zien, laat ze de gevangenen een wandeling maken op de binnenplaats. Maar ze kan hem niet ontdekken.
In het koor van de gevangenen horen we al de idylle van de Pastorale, die Beethoven pas twee jaar later componeert. Het is een geniale vondst dat Beethoven de gevangenenhoop met zulke intieme muziek componeerde. Geen wonder dat Verdi zich veertig jaar later geïnspireerd voelde tot het componeren van een ander beroemd gevangenenkoor.
O welche Lust (Gefangenenchor) – Bernstein
Synopsis: De gevangenen worden teruggebracht naar hun cellen.
Leb wohl du warmes Sonnenlicht
FIDELIO Akte 2
Een moeilijke tenorpartij
Synopsis: Florestan zit onder erbarmelijke omstandigheden in de kerker. Hij droomt van Leonore, die hem als engel zal verlossen.
De kerkerscène begint met een duistere inleiding en dramatische akkoorden. Florestan’s uitvoering “Gott welch dunkel hier” is een van de meest uitdagende partijen voor tenoren. In de kerker zingt hij over de liefde voor de waarheid en hij hallucineert Leonore als een engel van vrijheid. Volgens de partituur moet Florestan de engel in het tweede deel van de aria prijzen “met een enthousiasme dat grenst aan waanzin, maar toch kalm”.
Laat Jonas Kaufmann, de beroemde Duitse tenor, aan het woord: “De rol van Florestan is kort, maar door de grote scène in de tweede akte is het een van de meest veeleisende rollen in mijn Fach. Vele tenoren misten hun weg in het delicate slotdeel. Het is niet het fysieke verval dat hier te horen is, maar de gemoedstoestand van de wanhopige man, zijn extatische visie op verlossing en bevrijding. Zo is ook de eerste toon van deze scène, de “God”, die uit het niets komt en steeds sterker en dringender wordt, de schreeuw van de gekwelde ziel, de toon die de grootste vocaal-technische beheersing vereist. Ik weet niet hoe vaak ik aan dit crescendo heb gewerkt.” Luister naar Jonas Kaufmann.
Gott welch dunkel hier (1) – Kaufmann / Welser-Möst
Jon Vickers in een tweede interpretatie
Gott welch dunkel hier (2) – Vickers / Klemperer
Synopsis: Rocco neemt Fidelio aan zijn zijde en legt hem de missie van Pizarro uit. De twee gaan de cel van Florestan binnen. Als Rocco de cel opent, herkent Leonore haar man en is diep ontroerd. Florestan herkent haar niet en is dankbaar voor het stuk brood dat Leonore hem aanreikt.
Naast Jon Vickers is Christa Ludwig er in geslaagd om in de opname met Klemperer een geweldige Leonore te maken. Fischer in “große Stimmen”: “Maar haar Leonore was ook een uniek, niet te herhalen hoogtepunt. Christa Ludwig was 33 jaar, op het toppunt van haar vocale kunnen, niets leek haar onbereikbaar, en iedereen die deze opname kent, zal bevestigen dat er sinds de dagen van Lotte Lehmann geen vertolkster van deze enorme rol meer is geweest, die Beethovens vurige menselijkheid op zo’n onvervalste en directe manier op de luisteraar wist over te brengen”.
Euch werde Lohn in besseren Welten – Klemperer / Vickers / Ludwig
De krachtmeting met twee dramatische wendingen
Synopsis: Leonore en Rocco graven het graf. Als het klaar is, roept Rocco Pizarro. Hij verschijnt met een wapen in zijn hand om Florestan te doden. Leonore werpt zich ertussen met een pistool in haar hand, klaar om de gouverneur te doden. Een trompet klinkt, die de komst van de minister aankondigt. Pizarro heeft verloren en vlucht.
Deze scène is van een enorm drama. Wanneer Leonore tussenbeide komt, wordt het drama nog intenser. Het orkest zweept de zangers op, en met een schrille gil horen we Leonore’s “Dood eerst zijn vrouw!” De ontmaskering van Leonore is een geweldige “Colpa di scena”. Wanneer de twee hun wapens op elkaar richten, neemt de extase nog toe tot, met het roepen van de fanfare en dus de aankondiging van de komst van de minister, de tweede “Colpo di scena” plaatsvindt en de scène een andere wending neemt. Een scène die zijn pendant zoekt in de operaliteratuur!
Er sterbe! – Ludwig / Berry / Greindl
Het Duet “O namenlose Freude”
Synopsis: Florestan herkent Leonore en ze vallen elkaar in de armen.
Beethoven schreef een duet dat schommelt tussen intimiteit en extase.
Luister naar deze passage met Martha Mödl en Wolfgang Windgassen uit de genoemde 53 opname met Furtwängler.
O namenlose Freude (1) – Furtwängler / Mödl / Windgassen
De tweede versie is ook de moeite waard om te horen:
O namenlose Freude (2) – Vickers / Ludwig / Klemperer
Gustav Mahler begon op dit punt de gewoonte te krijgen om de Leonore Ouverture nummer 3 als tussenspel in te voegen.
Het slotkoor voor de echtelijke liefde
Synopsis: De minister schenkt vrijheid aan politieke gevangenen.
Het slotkoor, het Lied van de echtelijke liefde, suggereert al het koor van de 9e Symfonie. Dit stuk straalt een hypnotiserende kracht uit die uniek is in de geschiedenis van de opera.
Wer ein holdes Weib errungen – Ludwig/King / Klemperer
Opname-aanbeveling
EMI met Christa Ludwig, Jon Vickers en Gottlob Frick onder leiding van Otto Klemperer en het Philharmonia Choir and Orchestra.
Als alternatief is ook de opname met Gundula Janowitz en Rene Kollo o.l.v. Leonard Bernstein (DG) aan te bevelen.
Peter Lutz, opera-inside, de online operagids over FIDELIO van Ludwig van Beethoven
Plaats een Reactie
Meepraten?Draag gerust bij!