De geschiedenis van de operamuziek – mijlpalen, werken, componisten en belangrijke gebeurtenissen

1597 – 1700 Het begin van de opera (Italië) Monteverdi, Purcell

1670 – 1750 Tragédie lyrique (Frankrijk) Rameau, Lully

1700 – 1790 Opera seria (Italië, Europa), Händel, Gluck, Mozart

1700 – 1790 Opera buffa (Italië) Paisiello, Cimarosa

1780 – 1850 Singspiel (Duitsland, Oostenrijk) Mozart, von Weber, Lortzing

1792 – 1890 Opéra comique (Frankrijk) Massenet, Auber, Bizet

1800 – 1850 Belcanto (Italië) Rossini, Donizetti, Bellini

1822 – 1870 Grand Opéra (Italië) Meyerbeer, Auber, Rossini

1842 – 1889Muziekdrama van Verdi en Wagner (Europa) Wagner, Verdi

1890 – 1926 Verismo en Puccini (Italië) Puccini, Giordano, Cilea, Leoncavallo, Mascagni

1902 – 1945 Late Romantiek en Modernisme (Europa) Strauss, Berg, Debussy

Florence wordt algemeen beschouwd als de geboorteplaats van de moderne opera. In de zogenaamde Florentijnse Camerata (Camerata fiorentina) begon de elite van kunst en adel in de jaren 1570 bijeen te komen met als doel de kunst van de oudheid nieuw leven in te blazen. Centraal stond de bevordering van de tekstuele begrijpelijkheid van de vocale muziek. Het motto was: prima le parole, poi la musica (eerst de tekst, dan de muziek). De muziek moest zich aanpassen aan de woorden en ze niet verdoezelen. Het doel waren geen kunstige melodieën en gave ideeën, maar een spraakzame zangstijl (cantar recitando). Uit deze inspanningen ontstond de oorspronkelijke vorm van de opera. Jacopo Peri was de eerste schepper ervan.

Het is aan het genie van Claudio Monteverdi te danken dat deze tamelijk emotieloze bewerking zich ontwikkelde tot een dramma per musica met mensen van vlees en bloed en de passies in de kunstvorm opera bracht (stile concitato). Met L’incoronazione di Poppea schreef hij het grootste meesterwerk en de eerste opera met castrati in hoofdrollen.

Geleidelijk aan bereikte de kunstvorm andere delen van Italië (Napels: Scarlatti) en Noord-Europa (Duitsland: Schütz, Engeland: Purcell). In Frankrijk ontwikkelde zich 70 jaar later een Franse variant, de tragédie lyrique.

De dominante seculiere kunstvorm van de voorgaande 16e eeuw was de madrigaal, een uitgebreid, polyfoon zangstuk. Door het uitgebreide contrapunt en de polyfonie (meerstemmigheid) was de tekstverstaanbaarheid extreem laag. De Camerata wilde dit euvel van het madrigaal verhelpen en een nieuwe kunstvorm creëren.

1576 Oprichting van de Florentijnse Camerata
1598 De eerste opera: Dafne, door Jacopo Peri
1607 Het eerste dramma per musica en meesterwerk: Orfeo, door Claudio Monteverdi.
1637 Het eerste operahuis, Teatro San Cassiano in Venetië,
163x Nieuwe komische opera’s worden geschreven voor het carnavalsseizoen
1643 Castrati verschijnen in hoofdrollen: L’incoronazione di Poppea
1678 Eerste operahuis in Duitsland (Hamburg, Oper am Gänsemarkt)
1689 Het grootste meesterwerk van het begin buiten Italië: Dido en Aeneas van Purcell

Recitar cantando: Prachtige en tekstueel verstaanbare vocale partij, spaarzaam begeleid door de basso continuo.
Ritornello: De solopartijen worden afgewisseld met contrasterende koren van het orkest
Monodie: Het is solo (monofone) zang, akkoord begeleid, hoge tekstverstaanbaarheid, tegenovergesteld aan polyfonie (meerstemmig)
Seconda pratica: In contrast met de polyfone, traditionele prima pratica. Monteverdi gebruikte de term seconda pratica, voor zijn tekstverstaanbare, hartstochtelijke, dissonante aria’s.
Lamento: Expressieve klaagzang (zie meer: lamento).
Stile concitato: Monteverdi noemde passages gecomponeerd in een geagiteerde stijl stile concitato.

1607 L’Orfeo (Monteverdi)
1640 Il ritorno d’Ulisse in patria (Monteverdi)
1642 L’incoronazione di Poppea (Monteverdi).
1683 Dido en Aeneas (Henry Purcell).
1692 The Fairy-Queen (Purcell)

Pur ti miro, pur ti godo (L’incoronazione di Poppea)
Als ik in de aarde lig (Dido en Aeneas)

Lully (1632-1687) wordt beschouwd als de grondlegger van de tragédie lyrique en de Franse opera. Geboren in Florence, werd hij als 14-jarige garcon de chambre naar Parijs gebracht in een adellijk huis. Hij was er verantwoordelijk voor, dat de weg die de Franse opera insloeg heel anders was dan die in Italië (en later de rest van Europa).

Lully was een getalenteerd musicus en een zeer goede danser toen hij op 20-jarige leeftijd de 14-jarige toekomstige Zonnekoning, Lodewijk XIV ontmoette. Louis was ook een dansliefhebber en er ontstond een vriendschap tussen de twee.

Vanwege de grootse pretenties van Lodewijk XIV ontwikkelde de tragédie lyrique een omvattende artistieke ambitie waarbij grote middelen werden ingezet om het hof groots spektakel te bieden. Lully componeerde eerst populaire komedies in samenwerking met Molière en vervolgens, in samenwerking met Quinault, de eerste opera’s, de zogenaamde “tragédies lyrique”, waarin koor en ballet een belangrijke rol speelden, maar zonder castrati (zoals destijds in Italië gebruikelijk was).

Met de dood van Lully bevroor de kunstvorm, alleen het genie van Rameau kon de Tragédie lyrique nieuw leven inblazen met zogenaamde Opéra Ballets en de virtuoze orkeststukken die zijn opera’s bevolkten. Maar in 1750 was de tijd voorbij, de twist van de Buffonisten en later de Piccinisten vestigden de opera seria en de invloed van de Italiaanse opera.

Lully nam bewust af van de vroege Italiaanse opera, met zijn nadruk op de aria en het recitatief. Hij zag opera als een totale kunstvorm van zang, koor, dans, spel, orkestmuziek en toneelversiering. Deze elementen kregen daardoor meer gewicht en werden verplichte onderdelen (bijvoorbeeld ouverture, ballet, toneeleffecten, etc.). Rameau vestigde uiteindelijk het ballet in de Franse opera, dat in de Italiaanse en Duitse opera nooit een rol heeft gespeeld.

1673 Lully schrijft de eerste tragédie lyrique (Cadmus et Hermione)
1674 Lully schrijft het eerste meesterwerk (Armide)
1687 Lully overlijdt
1735 De beroemdste balletopera Les Indes galantes (Rameau)
1750 De zogenaamde Buffonistische controverse tussen de aanhangers van de Italiaanse en Franse opera

Franse ouverture: het bestaat uit een snel middendeel omlijst door grafdelen met gestippelde ritmes.
Ballet de cour, Ballet opéra: het ballet had een groot belang in dit genre (Lully en Louis XIV: Ballet de cour). Het hoogtepunt werd bereikt met de balletintermezzo’s van Les Indes galantes (Ballet opéra) (Rameau).
Haut-contre: Door het verlaten van de castrati in de tragédie lyrique was het stembereik van een tenor met een hoog register ontstaan.
Prosodie: De kunst van het voordragen van het woord staat hoog aangeschreven in de solistische tussenspelen (mengvorm tussen recitatief en aria).

Alceste (Jean-Baptiste Lully)
Armide (Jean-Baptiste Lully)
Les Indes galantes (Jean-Philippe Rameau)

130 jaar na het begin van de opera had deze kunstvorm zich ontwikkeld tot scenische en muzikale willekeur. Dat opera seria zich kon ontwikkelen tot een krachtige kunstvorm is (enigszins simplistisch) te danken aan drie mannen:

De Duitser Handel vestigde de castrati als primi uomini en de coloratura sopranen als prime donne. Na drie jaar leren en reizen in Italië besloot hij op eigen risico zijn fortuin te zoeken in Londen. Om zijn operagezelschap te laten floreren, gebruikte hij hetsterrenprincipe (castrati en primadonne) om de adel en rijken naar zijn theaters te lokken. Hun wapen was de da capo aria, waarmee ze hun virtuositeit met coloraturen, cadensen en versieringen konden etaleren.

De Italiaan Metastasio hervormde de poëzie van de opera seria en zijn libretti werden blauwdrukken. Hij zuiverde de plot en stelde vaste formules op. Zijn helden waren goden, ridders en edelen. Geen enkele andere librettist in de hele operageschiedenis zette meer werken op muziek. Met zijn verhuizing naar Wenen werd hij ook invloedrijk voor het Duitstalige Europa.

Uiteindelijk was het 30 jaar na Händel aan Gluck om de opera seria te hervormen en naar een zilveren bloei te leiden. Met zijn zogenaamde hervormingsopera’s domesticeerde hij de sterren. Niet langer holle affecten maar edele gevoelens moesten de operaganger aanspreken.

Mozart was de laatste grootheid die werken voor de opera seria schreef, zelf rekende hij zijn Idomeneo tot de grootste die hij geschapen heeft.

Opera seria opende zich voor het burgerlijke publiek, waardoor de muziek internationaler werd en het sterrenprincipe werd uitgevonden. Virtuositeit werd de hoofdzaak en literatuur de bijzaak.

1709 Händel schrijft op 24-jarige leeftijd zijn eerste en grootste meesterwerk van de opera seria (Rinaldo).
1722 De castraat Farinelli wordt de eerste megazanger.
1723 Begin van Händels grote operastart in Londen met Cuzzoni (Sopraan) en Senesino (Castrato)
1724 Metastasio schrijft zijn eerste libretto
1726 Oorlog van de diva’s Cuzzoni en Bordoni bij de Händel Opera in Londen
1730 Metastasio verhuist naar Wenen
1735 Händel componeert Semele, zijn laatste meesterwerk in het operagenre
1762 Gluck componeert zijn hervormingsopera Orfeo ed Euridice
1781 Mozart schrijft Idomeneo, zijn eerste meesterwerk in het operagenre
1791 Het laatste meesterwerk van de opera seria: La clemenza di Tito door Mozart

Da capo aria: De da capo aria (da capo betekent herhaling) is geschreven in drie delen A-B-A’. Meestal wordt de A’ partij door de vertolker verfraaid met coloratuur, etc.
Coloratura: Het ballet had een groot belang in dit genre (Lully en Louis XIV: Ballet de cour). Het hoogtepunt werd bereikt met de balletintermezzo’s van Les Indes galantes (Ballet opéra) (Rameau).
Castrato: Een castrato is een mannelijke zangstem gelijkwaardig aan die van een sopraan of mezzosopraan. De stem wordt geproduceerd door castratie van de zanger vóór de puberteit,

1711 Rinaldo (Händel)
1724 Giulio Cesare (Händel)
1735 Alcina (Händel)
1744 Semele (Händel)
1762 Orfeo ed Euridice (Gluck)
1779 Iphigénie en Tauride (Gluck)
1781 Idomeneo (Mozart)
1791 La clemenza di Tito (Mozart)

Venti turbini, Rinaldo (Händel)
Unis dès la plus tendre enfance Iphigénie en Tauride, (Gluck)
Fuor del mar ho un mar nel seno, Idomeneo (Mozart)

Opera buffa was de opera van het volk in de 18e eeuw. Het was gebaseerd op de commedia dell’arte en vormde het contrast met de aristocratische opera seria in Italië. Het bekendste werk is La serva del padrone, een 50 minuten durend stuk van Paisiello dat diende als intermezzo tussen twee bedrijven van een opera seria.

Hoewel de werken van de opera buffo tegenwoordig bijna uitgestorven zijn, was haar invloed niet gering.

De komedies van Rossini zijn ondenkbaar zonder opera buffa, en zelfs Mozart stond via de Italiaan da Ponte bloot aan de invloed van de opera buffa (Don Giovanni, Le nozze di Figaro en Cosi fan tutte getuigen hiervan), ook al worden ze als cross-over werken niet tot het genre gerekend. Vooral het klassieke thema van het verschil in status van opera buffa was voor Mozart van grote betekenis.

De Buffonistische controverse in Parijs tussen Italiaanse en Franse opera werd ook uitgelokt door Italiaanse tournees van opera buffa. Vooral Rousseau stelde de “natuurlijkheid” van de Italiaanse opera aan de orde tegenover de “kunstmatigheid” van de tragédie lyrique.

Met de komst van de aristocratische opera seria had de volksopera zijn plaats verloren. Gebaseerd op commedia dell’arte, werd het opnieuw uitgevonden als 0pera buffa op marktplaatsen en later in theaters. De muziek is vereenvoudigd en de dialogen worden spaarzaam begeleid, soms geschreven in dialect. Alledaagse thema’s en klassenverschillen vormen de plots in tegenstelling tot de mythologische wereld van de opera seria.

170x Eerste theaters in Napels met werken van de opera buffa.
1724 Paisiello componeert la serva padrone als intermezzo
1752 Buffonistische controverse in Parijs
1792 Cimarosa componeert met il matrimonio segreto het laatste belangrijke werk

Parlando: snelle zang met goed gearticuleerde uitspraak en lichte intonatie, met veel aandacht voor het ritme.
Intermezzo: intermezzo tussen twee bedrijven van een opera seria.
Castrato: een castrato is een mannelijke zangstem gelijkwaardig aan die van een sopraan of mezzosopraan. De stem wordt geproduceerd door castratie van de zanger vóór de puberteit.

1724 La serva padrone (Paisiello) gecomponeerd als intermezzo
1792 Il matrimonio segreto (Cimarosa)

Lo conosco a quegli occhietti, (La serva padrone)

Het populaire Singspiel bestond in Duitssprekende landen al sinds het begin van de 18e eeuw. Toen de Oostenrijkse keizer het Singspiel begon te promoten als tegenwicht tegen de Italiaanse opera, ontwikkelde zich een uitgebreid genre dat de beste Duitstalige componisten aantrok. Zo stelde hij het operahuis open voor muziektheater met gesproken dialoog en liederen.

Mozart schreef de Entführung aus dem Serail, het eerste meesterwerk waarvoor de keizer hem persoonlijk had uitgenodigd. Nog geen 10 jaar later volgde Mozart met De Toverfluit.
Ook Fidelio wordt geclassificeerd als een Singspiel, hoewel dit strikt genomen alleen geldt voor het eerste deel. Met de komst van de Duitse vroegromantiek (het Biedermeier-tijdperk) brak de grote tijd van het Singspiel aan. Webers Freischütz inspireerde een hele generatie componisten, en met Die lustigen Weiber von Windsor vond het Singspiel een waardige laatste climax.

Het Singspiel contrasteert met de Italiaanse en aristocratische opera. Het verschilt in de gesproken dialogen (in plaats van begeleid recitatief), het gebruik van liederen (in plaats van uitgebreide aria’s) en populaire verhalen (bijv. sprookjes). De artistieke standaard is zeer hoog in de topwerken van Singspiel (bv. Zauberflöte, Fidelio, Freischütz).

1766 Keizer Jozef II roept het Weense Burgtheater uit tot locatie voor het Duitse Singspiel.
1782 Keizer Jozef geeft Mozart persoonlijk de opdracht Die Entführung aus dem Serail te componeren.
1811 Eerste opvoering van Der Freischütz
1849 Het laatste meesterwerk van het Singspiel (Die lustigen Weiber von Windsor)

Lied: Solostuk met eenvoudige melodieën en refrein.

1782 Die Entführung aus dem Serail (Mozart)

1791 Die Zauberflöte (Mozart)

1805 Fidelio (Beethoven)

1811 Der Freischütz (von Weber)

1837 Zar und Zimmermann (Lortzing)

1849 Die lustigen Weiber von Windsor (Nicolai)

Der Vogelsänger bin ich ja (Zauberflöte)

Der Hölle Rache (Zauberflöte)

Wolfschluchtszene (Der Freischütz)

Durch die Wälder durch die Auen (Der Freischütz)

Leise, leise fromme Weise (Der Freischütz)

Horch, die Lerche singt im Hain (Die lustigen Weiber von Windsor)

Belcanto beschrijft een Italiaanse zangtechniek van vóór 1900 die onder meer bestaat uit zuiverheid en delicatesse van de toon, vloeiendheid (legato), zingen met de adem (canto sul fiato), en verder dynamische flexibiliteit (messa di voce) en beweeglijkheid in de versiering. Bekende (klassieke) bel canto componisten waren Donizetti, Bellini en Rossini, maar ook Verdi componeerde voornamelijk in de bel canto stijl.
Deze bel canto stijl werd geperfectioneerd door de castrati in de 18e eeuw (zie hoofdstuk opera seria). In deze hoofdstukken spreken we van het klassieke belcanto, dat vanaf 1800 vooral geassocieerd wordt met Donizetti, Bellini en Rossini en beschouwd wordt als het hoogtepunt van de belcantocultuur. Ook Verdi componeerde grotendeels in de belcantostijl, maar qua muziekgeschiedenis kan hij worden ingedeeld bij de Hoog-Romantiek.

In het tijdperk van het klassieke belcanto was de ster niet langer de castraat, maar de coloratura (mezzo)-sopraan. De componisten van het belcanto schreven aria’s in de keel van de prima donna, die daarmee de geschiedenis inging. Namen als Isabella Colbran (die een tijdlang de vrouw van Rossini was), Giuditta Pasta (een tijdlang de minnares van Bellini) en Giuditta Grisi worden vandaag de dag nog steeds geassocieerd met werken van de grote drie.

Samen met Napels, Rome en Milaan groeide Parijs uit tot een internationaal operacentrum. Alle drie de grote Italiaanse belcanto componisten verhuisden naar Parijs en schreven hun late werken voor de Franse hoofdstad (bijv. Guillaume Tell, Don Pasquale, I puritani).

De breuk kwam aan het begin van de jaren dertig. De tenore di grazia (lyrische tenor) en de coloratuursopraan van het belcanto tijdperk werden vervangen door de dramatische spinto tenor en de dramatische mezzosopraan. Met de grotere theaters (Grand Opera, La Fenice, La Scale, enz.) werden de doordringende kracht van de stem en het dramatisch potentieel het belangrijkste criterium voor componisten als Verdi en Wagner.

Het onderscheid tussen opera buffa en opera seria van de 18e eeuw werd afgeschaft. In de belcantostijl bedienden componisten beide genres evenveel. De aria werd doorgecomponeerd (de vrijheden van de da capo aria verdwenen) en de mooie melodie werd de maatstaf. Want de componisten waren niet langer werknemers van de vorsten, maar werknemers van de impresario’s, die hun theaters wilden vullen.

1813 Barbaja, de eerste moderne theaterimpresario verandert het Napolitaanse operahuis San Carlo in een gokcasino. Rossini wordt artistiek directeur en moet de gasten lokken met muziek.1815 Rossini vindt de operakomedie opnieuw uit met L’Italiana in Algeri, de coloratuursopraan wordt de ster.
1815 Rossini componeert Il barbiere di Siviglia, de muzikale komedie bij uitstek.
1829 Rossini schrijft zijn laatste opera, Guillaume Tell, en zwijgt op 37-jarige leeftijd.
1831 In de première van La Sonnambula vestigen Battista Rubini en Giuditta Pasta het romantische liefdespaar. Bellini verdubbelt korte tijd later met Norma, waarmee hij het signatuurwerk van het belcanto tijdperk schrijft.
1835 Donizetti schrijft de Gekke Scène van Lucia di Lammermoor, een iconisch stuk operaliteratuur dat een generatie componisten beïnvloedt.
1837 De Franse tenor Duprez zingt de hoge C in Guillaume Tell vanuit de borst (in plaats van met hoofdstem), wat het tijdperk van de dramatische tenor inluidt.

Scena ed aria: De zogenaamde scena ed aria is een structuurelement uit de klassieke Italiaanse opera dat een zeer geschematiseerde scène met individuele personages beschrijft. De volgorde van de scena ed aria is: recitatief (tempo d’attacco), langzame aria (cavatina), recitatief (tempo di mezzo), snelle aria (cabaletta) en eventueel een stretta aan het eind. De Scena ed Aria stelde librettisten in staat de scènes volgens een vast schema te schrijven zonder dat langdurige afstemming met de componist nodig was. De Scena ed Aria vorm werd geperfectioneerd door Rossini en overgenomen door Donizetti, Bellini en Verdi.

Coloratura: In de operamuziek verwijst coloratura naar een passage die speciale behendigheid vereist, vooral in het hoge register. Dit omvat vooral het zingen van lange reeksen noten met trillers en andere versieringen.

1813 L’italiana in Algeri (Rossini)
1813 Tancredi (Rossini)
1816 Il barbiere di Siviglia (Rossini)
1829 Guillaume Tell (Rossini)
1831 La sonnambula (Bellini)
1831 Norma (Bellini)
1832 L’elisir d’amore (Donizetti)
1835 I puritani (Bellini)
1835 Lucia di Lammermoor (Donizetti)
1840 La fille du régiment (Donizetti)
1843 Don Pasquale (Donizetti)

Mira o Norma (Norma)

Casta Diva (Norma)

Il dolce suono (Lucia di Lammermoor)

Una furtiva lagrima (L’Elisir d’amore)

Largo al factotum (Il barbiere di Siviglia)

Asile héréditaire Italiaans: o muto asil del pianto (Guillaume Tell)

Naqui all’affanno … non più mesta (Cenerentola)

De term “Opéra Comique” is enigszins misleidend. Hij werd in het begin van de 18e eeuw uitgevonden om hem te onderscheiden van de tragédie lyrique, met zijn goden en edelen in de hoofdrollen. Hoewel deze inderdaad een komische kern had (bijvoorbeeld de vaudevilles), keerde het tij en ging de opéra comique over in een nieuwe, artistiek superieure opéra comique. De geboorte van de “klassieke” opéra comique vond plaats 3 jaar na de Franse Revolutie.

Napoleon definieerde persoonlijk het genre van de opéra comique per decreet: “Komedie of drama gemengd met coupletten, ariettes of ensemblestukken (comédie ou drame mêlés de couplets, d’ariettes ou de morceaux d’ensemble). ”

Het werd de opera van de bourgeoisie en het volk, met als belangrijkste stijlelement de gesproken dialogen (in plaats van recitatieven begeleid door muziek). Het spectrum varieerde van komedies tot drama’s met maximaal drie bedrijven. Het eerste meesterwerk was de opera Frau Diavolo van Auber.

Eugène Scribe en zijn schrijffabriek werden de belangrijkste bron van libretto’s, met bijna 500 libretti. Scribe combineerde vooral sentimentele intriges met burgerlijke conventies, patriottisme en satire van zijn tijdgenoten.

Vanaf 1850 begon het onderscheid met de grand opéra te vervagen en ontstonden de grootste werken van het genre (Carmen, Les contes d’Hoffmann, Faust, Manon). Het waren allemaal werken die aangepast waren aan de conventies van de opéra comique.

De term “Opéra Comique” verwijst niet alleen naar een genre, maar ook naar een plaats in Parijs, en is nog steeds een Franse instelling. De huidige Opéra comique (in Parijs ook bekend als Salle Favart) is een prachtig historisch theater en dateert uit 1898. De twee voorgaande theaters brandden af, waaronder het premièretheater van “Carmen”; de brand vond plaats in 1887 en kostte ongeveer 100 mensen het leven.

De opéra comique verschilde sterk van de bombastische, vijfdelige tragédie lyrique. De belangrijkste vormen van opéra comique waren: het gebruik van de Franse taal, 3 aktes, gesproken dialoog, realistische (dat wil zeggen, niet mythologische, etc.) onderwerpen. Voor veel opera’s werden later recitatieven gecomponeerd om ze aan te passen voor andere operahuizen (bijv. Carmen).

1793 Napoléon Bonaparte kondigt de nieuwe Opéra Comique af
1797 Première van het hoofdwerk van de zogenaamde reddingsopera, Médée van Cherubini
1830 Fra Diavolo van Auber verschijnt, Eugene Scribe is de librettist
1840 Donizetti verovert de opéra comique met La fille du régiment
1850 Opening naar het drama: de Opéra comique wordt “de kleine Grand Opéra”.
1850 Het komische genre maakt geen deel meer uit van de opéra comique en wordt operette
1875 De opera Carmen veroorzaakt een theaterschandaal bij de Opéra comique.
1887 Brand van de tweede Salle Favart tijdens een voorstelling, veroorzaakt 100 doden

Couplet: De term komt uit de Franse opera. Een couplet is een meerstemmig, vrolijk lied met een kenmerkend refrein in de trant van een rondo, met een terugkerend refrein. Een voorbeeld is Chacun le sait, chacun le dit uit de opera La fille du régiment.
Rescue opera: Reddingsopera (comédie héroique) werd populair na de Revolutie. “Redding uit de nood” in combinatie met een liefdesverhaal is het schema van de plots, met als bekendste werken Medée (Cherubini) en het Singspiel Fidelio (Beethoven).
De belangrijkste vormen van opéra comique waren: het gebruik van de Franse taal, 3 aktes, gesproken dialogen, realistische (dat wil zeggen, niet mythologische, enz.) onderwerpen.

1797 Medea (Cherubini)
1826 Fra Diavolo (Auber)
1840 La fille du régiment (Donizetti)
1859 Faust (Gounod)
1875 Carmen (Bizet)
1881 Les contes d’Hoffmann (Offenbach)
1884 Manon (Massenet)

Salut la France (La fille du regiment)
L’amour est un oiseau rebelle (Carmen)
Ah, fuyez douce images (Faust)
Les oiseaux de la charmille (Les contes d’Hoffmann)

Grand Opéra (Frans) is de naam voor een operagenre dat na de Franse Revolutie in Parijs is ontstaan. Grand Opéra was gebaseerd op de tradities van Glucks reformopera en de Opéra Comique.

Rossini’s “Guillaume Tell” (1829), samen met Auber’s “Muette de Portici” (1828) en Meyerbeer’s “Robert le diable” (1831), vormden het prototype van dit nieuwe type uitbundige opera met historiserende thema’s die beweerden de kunstgenres van muziek, literatuur, dans, decoratie en schilderkunst te combineren. Gespecialiseerde comités voor elk kunstgenre werkten de details uit, en eindeloze repetities brachten zwakke punten aan het licht die op hun beurt weer leidden tot wijzigingen in de compositie.

Voor Grand Opéra-producties moesten kunstenaars historisch materiaal met authentieke kleuren creëren. Zo werd decorontwerper Cicéri voor de productie van Rossini’s Guillaume Tell naar Centraal-Zwitserland gestuurd, waar hij schetsen maakte voor de decors.

Het stuk werd in zijn hoogtijdagen opgevoerd in de Salle Pelletier, die in 1873 het slachtoffer werd van een brand. Grand Opéra werken hebben vijf aktes en bevatten een uitgebreid ballet. De opera’s werden uitvoerig gepland en tegen gigantische kosten opgevoerd. Zo moesten er 355 kostuums worden genaaid voor Don Carlo, die werd opgevoerd tijdens de Parijse wereldtentoonstelling van 1867.

Giacomo Meyerbeer wordt beschouwd als de meest succesvolle componist van de Grand Opéra. Richard Wagner probeerde jarenlang te slagen met de grand opéra, maar faalde met zijn Tannhäuser in een fiasco dat de geschiedenis is ingegaan. De meeste werken van dit genre worden vandaag nog maar zelden uitgevoerd vanwege de gigantische kosten die ermee gemoeid zijn (bijvoorbeeld Les Huguenots of L’Africaine).

De grand opera nam de grandeur ontvouwing en vele vormen van de tragédie lyrique over, maar stelde zich open voor het burgerlijke publiek met historiserende thema’s en meer pakkende muziek.

1828 La muette de portici wordt gegeven als eerste werk van de Grand Opéra in de Salle Pelletier
1829 Rossinis componeert Guillaume Tell voor de Grand Opéra.
1830 Meyerbeer verovert de Grand Opéra met Robert le diable en domineert deze gedurende de volgende 20 jaar.
1855 Ook Verdi wendt zich tot de Grote Opéra met Vepres siciliennes en later Don Carlo.
1865 Meyerbeer schrijft zijn laatste opera (L’Africaine).
1873 De Salle Pelletier brandt af en het Palais Garnier wordt de nieuwe locatie, maar het verval zet in.

Hoofdwerken

1828 La muette de portici (Auber)
1829 Guillaume Tell (Rossini)
1830 Robert le diable (Meyerbeer)
1835 La Juive (Halévy)
1836 Les Huguénots (Meyerbeer)
1865 Don Carlos (Verdi)

O Paradis (L’Africaine)

Spuntato ecco il dí d’esultanza

Verdi:

Toen Verdi zijn eerste meesterwerk schreef, was Rossini al stilgevallen, Bellini was gestorven en Donizetti was nog enkele jaren gegund. Verdi’s voornaamste taak was nu om de muziek van bel canto te dramatiseren. De rollen van de zangers werden dramatischer, de koren belangrijker en de muziek harder. Nabucco was de blauwdruk van deze nieuwe stijl; nooit componeerde Verdi harder en krijgshaftiger.

Verdi ging in zijn composities altijd strategisch te werk. Voorafgaand aan het compositieproces bepaalde hij de muzikale stijl van de opera. Elk werk vanaf Nabucco zou nu zijn eigen vingerafdruk krijgen. Hij noemde het Tinta musicale.

Hij bewandelde consequent de weg van het drama en schreef met Macbeth en Simon Boccanegra zijn eerste muziekdrama’s. Maar dat belette Verdi niet om steeds weer klassieke nummeropera’s te schrijven, vooral de triologia popolare uit zijn galei-jaren (Il trovatore, La Traviata en Rigoletto) en zelfs zijn late werk Aida was een nummeropera.

Hij was een genie en een harde werker. Twintig van zijn werken worden nog regelmatig in theaters opgevoerd en vormen de backbone van het operarepertoire. Verdi revolutioneerde de relatie tussen impresario en componist. Hij dwong af dat de exploitatierechten bij de componist bleven en dat deze niet langer voortdurend werken hoefde te produceren.

De laatste twee werken (Otello, Falstaff) werden doorgecomponeerde muziekdrama’s bij uitstek, die hij componeerde op basis van werken van zijn favoriete toneelschrijver, Shakespeare.

Wagner:

Wagners uitgangspunt was het Singspiel; zelf noemde hij Fidelio, dat hij als 16-jarige had gezien met Schröder Devrient in de hoofdrol, en Freischütz als basis voor zijn opera.

De invloed van grand opéra en belcanto mag niet worden onderschat; Wagner waardeerde de muziek van Bellini, die hij als dirigent grondig leerde kennen. Zelfs Lohengrin, dat hij op 37-jarige leeftijd schreef, ademt nog de Italiaanse vocale kunst. Maar met Der fliegende Holländer was hij onherroepelijk de weg van het drama ingeslagen, die hij consequent ontwikkelde tot hij daar met Tristan und Isolde belandde.

De ruggengraat van zijn drama waren de zeer dramatische sopraan (Brünnhilde, Isolde) en de Heldentenor (Siegfried, Tristan, Tannhäuser) rollen. De eisen aan de zangers waren zo hoog dat Wagner zes jaar nodig had om een zanger te vinden voor zijn opera Tristan und Isolde. In de tenor Ludwig Schnorr von Carolsfeld vond hij de Tristan waarnaar hij had verlangd. Schnorr verblijdde het publiek bij de première in München, maar stierf acht dagen na de vierde voorstelling op de jonge leeftijd van 29. Hij had de vierde voorstelling ziek gezongen en stierf volgens de volksmond aan de moordpartij.

Meer en meer werden leitmotieven het dominante compositieprincipe, tot ze in de Ring het narratieve vormgevingsprincipe werden. Bij Wagner beleefde het orkest een ongekende kleurenrijkdom, en zijn ouvertures, transformatiemuziek en nieuwe harmonieën inspireerden verschillende generaties componisten (zie ook: Tristan-akkoord).

Zijn levenswerk is ontegenzeggelijk gigantisch; naast zijn grootheid als musicus was hij ook zijn eigen librettist. Hij bekroonde zijn levenswerk met een eigen theater en festival in Bayreuth, dat tot op de dag van vandaag voortduurt. Met de Ring werd muziekdrama een totaal kunstwerk.

Geen musicus voor of na hem had zoveel invloed op zijn opvolgers als Richard Wagner. Mahler, Strauss, Puccini, Korngold, Leoncavallo, Debussy en Humperdinck verwezen allemaal naar de meester.

De muziek werd dramatischer en er ontstonden nieuwe stemtypen: dramatische sopraan, spinto tenor, heroïsche tenor en de zeer dramatische sopraan (Hochdramatische).

Het orkest en het koor wonnen aan belang en kleur en werden volwaardige figuren. Het drama ontwikkelde zich uit de belcantistische nummeropera.

1842 Verdi slaagt met Nabucco, zijn eerste meesterwerk
1843 Wagner slaagt met Der fliegende Holländer, zijn eerste meesterwerk.
1850 Wagner begint te werken aan de Ring, die 25 jaar duurt
1847 Verdi schrijft zijn eerste muziekdrama, Macbeth.
1851 Verdi schrijft Rigoletto, het eerste werk van de triologia popolare
1865 Met Tristan und Isolde verandert Wagner het Europese muzieklandschap voorgoed.
1876 Eerste opvoering van de Ring des Nibelungen in Bayreuth.
1882 Wereldpremière van Parsifal in Bayreuth, dat de volgende 30 jaar de enige opvoeringsplaats voor deze opera blijft.
1887 De 74-jarige Verdi schrijft zijn belangrijkste werk op het gebied van muziekdrama, de Otello

Muziekdrama : De muziek wordt niet meer verdeeld in scènes en nummers (“nummeropera”), maar de scènes vormen een onlosmakelijke eenheid. Kenmerkend is dat de scènes en hun muziek doorgecomponeerd zijn, zonder onderbrekingen zoals tercetten, finales, recitatieven, enz.)
Heldentenor: Heroïsche tenor. Tenorstem met stralende kracht in het dramatische stembereik. De fysieke eisen aan de zanger zijn enorm. De opera duurt meestal erg lang en de begeleiding door het orkest is luid en dicht. Tannhäuser is waarschijnlijk de moeilijkste Heldentenor-partij.
Hoog dramatische sopraan: De hoog dramatische sopraan is de vrouwelijke tegenhanger van de Heldentenor. Het is een sopraanstem met stralende kracht. Zij moet ook rollen zingen met extreme emotionele uitbarstingen. Typische rollen zijn Salome (Strauss), Elektra (Elektra), Brünnhilde (Götterdämmerung) en Isolde (Tristan und Isolde).
Leitmotief: artistiek element dat herhaaldelijk als muzikaal motief in een werk wordt gebruikt.
Spinto tenor: een wat zwaardere tenorstem. Hij ligt tussen de lyrische tenor en de heldentenor in. De spinto tenor stem is krachtig en briljant in de hoge noten. Verdi’s tenorrollen zijn meestal spinto-rollen (Manrico, Riccardo, Radames, enz.).

1847 Nabucco (Verdi)
1847 Macbeth (Verdi)
1853 La Traviata (Verdi)
1851 Rigoletto (Verdi)
1871 Aida (Verdi)
1887 Otello (Verdi)
1850 Lohengrin (Wagner)
1865 Tristan en Isolde (Wagner)
1868 Die Meistersinger von Nürnberg (Wagner)
Div. De Ring van de Nibelung (Wagner)
1882 Parsifal (Wagner)

Va pensiero (Nabucco)
Di quella pira (Il Trovatore)
Bella figlia d’amore (Rigoletto)
Vieni! t’affretta accendere… Of tutti sorgete (Macbeth)
In fernem Land (Lohengrin)
Mild und Leise (Tristan und Isolde)
Ride of the Valkyries (Die Walküre)

Verismo:

Verismo is de Italiaanse tegenhanger van de late Romantiek van de late 19e eeuw in het noorden van Europa. Mascagni’s Cavalleria rusticana was het eerste muziekstuk van deze stijl en werd het rolmodel van het verismo.

Het genre verismo combineerde realistisch theater met rauwe, emotionele muziek. Om een zo groot mogelijk effect te bereiken probeerde de muziek heftige passies en intense emoties uit te drukken. Ze moest het hart van de luisteraar raken en zijn gevoelige kant aanspreken. De “kunstmatige”, verfraaide bel canto-klank werd verlaten ten gunste van dramatische zanglijnen.

Er bestaat geen formele definitie van verismo, maar in het tweede grote werk van verismo, Pagliaccio, laat componist Leoncavallo Tonio in de proloog een karakteristieke zin zeggen: de mensen op het toneel zijn “van vlees en bloed” – de tekst van de proloog werd het programma van verismo.

De Milanese uitgever Edoardo Sonzogno wordt beschouwd als de vroedvrouw van het Verismo. Om nieuwe talenten te stimuleren, kondigde hij meermaals compositiewedstrijden voor eenakters aan. Al in de tweede editie kwam Mascagni als winnaar uit de bus met Cavalleria rusticana. Sonzogno werd de uitgever van veristen.

Puccini:

Puccini was de laatste romanticus in de geschiedenis van de opera en werd de schepper van grote emoties in de gedaante van onvergetelijke vrouwelijke personages zoals Butterfly, Mimi of Tosca. Hij ontleende zijn levensenergie en professionele creativiteit in hoge mate aan de grote gevoelens van passie, die hij in zijn werkelijke leven zocht in de vele liefdes.

Zijn orchestrale taal is immens kleurrijk, zijn orkestrale scènes van La boheme (barrière d’enfer, straat scène voor het Domus restaurant) of Turandot (massascènes) worden laatromantische meesterwerken.

Net als Verdi gaf Puccini elke opera zijn eigen stempel en hij ontwikkelde zijn stijl voortdurend. Het dichtst bij verismo kwam hij in Tosca en het dichtst bij laatromantiek kwam hij in Turandot.

Net als Verdi bleef hij altijd vasthouden aan de melodie en hij schreef een verbazingwekkend aantal onsterfelijke hits.

Met Verismo werd de basis van de zangtechniek van bel canto gedeeltelijk verlaten. Emotionele uitbarstingen en geweld vroegen om een nieuwe stijl van zangers. Het realisme deed de scènes zich afspelen in het sociaal lagere milieu en de taal en stijlmiddelen werden harder. Het snikken van Pagliaccio (Vesti la giubba) werd het iconische gebaar van het verismo.

1881 Ramon Varga inspireert muzikanten met zijn eerste Verismo roman.
1883 Sonzogno lanceert de eerste componistenwedstrijd voor eenakters.
1890 Mascagni wint Sonzogno’s tweede wedstrijd met Cavalleria rusticana (gebaseerd op een roman van Varga). De première wordt een van de grootste triomfen in de operageschiedenis. De eenakter wordt de blauwdruk van het muzikale verismo.
1893 Puccini bereikt zijn doorbraak met Manon Lescaut.
1896 Umberto Giordano wordt als totaal onbekend musicus plotseling beroemd met zijn meesterwerk “Andréa Chenier”.
1904 De eerste grammofoonopnamen van Enrico Caruso verschijnen. Zijn “Vesti la giubba” (Pagliacci) wordt de eerste miljoenenhit van de platenindustrie.
1910 Puccini wendt zich tot de Verenigde Staten en voor het eerst in de operageschiedenis vindt een première van een belangrijk werk plaats in de Verenigde Staten (La fanciulla del West).
1921 Puccini overlijdt, zijn laatste opera Turandot wordt postuum opgevoerd

Intermezzo: inter-act muziek die een iconisch stuk werd in de veristische opera. 3 Intermezzi werden wereldberoemd (Cavalleria rusticana, Pagliaccio, Manon Lescaut). Dramatisch diende het vaak als prelude op de climactische catastrofe.
Eenakterige opera: Alleen eenakters werden toegelaten tot de Sonzogno componistenwedstrijd. Zo kwam dit type in zwang in Italië. Puccini componeerde drie eenakters in zijn tryptiche.

1890 Cavalleria rusticana (Mascagni)
1892 Pagliacci (Leoncavallo)
1896 Andrea Chénier (Giordano)
1926 Tosca (Puccini)
1902 Adriana Lecouvreur (Cilea)
1926 Turandot (Puccini)

Vesti la giubba (Pagliacci)
Intermezzo (Cavalleria rusticana)
Vicino a te (Andrea Chénier)
E lucevan le stelle (Tosca)
Nessun dorma (Turandot)

Late Romantiek:

Een belangrijk kenmerk was de aanzienlijkeuitbreiding van het orkest. Extra instrumenten zoals de celesta voegden nieuwe kleuren toe aan het orkest. De tonaliteit werd uitgebreid, geïnspireerd door de voorbeeldige Tristan harmonie, maar de muziek bleef tonaal. Het orkestschrift werd complexer met een enorme dichtheid aan motieven, complexere ritmes en harmonieën.

Modernisme / Expressionisme:

Het modernisme exploiteerde de middelen van polytonaliteit en atonaliteit. Veelzeggend is dat Berg een duidelijk idee had over hoe de zangers moesten zingen, zijn instructies waren: “In geen geval zingen! Maar toch moet de toonhoogte worden aangegeven en vastgelegd in de zangtoon (precies volgens de noten); dit laatste echter met spraakresonantie”.

Polytonaliteit, dissonantie en atonaliteit vervingen melodie als overheersend stijlmiddel.
In het tijdperk van het modernisme was de zangkunst van bel canto definitief passé, de zangstem benaderde de spreekstem.

1902 Wereldpremière van Pelléas et Mélisande
1905 Wereldpremière van Salomé, Strauss wordt een avant-garde componist
1909 Wereldpremière van Elektra, het eerste werk van het modernisme
1909 Schönberg schrijft de eenakter Erwartung, de eerste atonale opera.
1911 Als verrassing wordt Strauss conservatief met Der Rosenkavalier
1920 Wereldpremière van Die tote Stadt van Korngold
1925 Wereldpremière van Wozzeck
1934 Korngold emigreert naar Hollywood en inspireert de filmindustrie met de laatromantische muziektaal
1949 Overlijden van Richard Strauss

Orkest timbres: In Salome componeerde Strauss voor een orkest van meer dan 100 musici. Een vijftienkoppige kopersectie, samen met destijds ongebruikelijke orkestinstrumenten zoals celesta, harmonium en orgel, zorgen voor karakteristieke klankkleuren.
Atonaliteit: muziek waarvan de harmonieën en melodieën niet gefixeerd zijn op een tonaal centrum of grondtoon.

1902 Pelléas et Mélisande (Debussy)
1905 Salome (Strauss)
1909 Elektra (Strauss)
1911 Rosenkavalier (Strauss)
1920 Die tote Stadt (Korngold)
1925 Wozzeck (Berg)
1937 Lulu (Berg)

Mir ist die Ehre widerfahren (Rosenkavalier)

Ah, du wolltest mich nicht Deinen Mund küssen lassen (Salome)

Ob ich nicht höre (Elektra)

Langsam, Wozzeck, langsam (Wozzeck)