Richard Strauss’un ELEKTRA operası – opera rehberi ve özeti

Online opera rehberi ve Strauss’un ELEKTRA’sının sinopsisi

Çok az opera, bir temsilin sonunda Elektra kadar alkış fırtınası koparabilir. Müziği ve başrolü opera literatüründe benzersizdir ve büyük ton ressamı Strauss bu müzikle zamanının sınırlarına kadar gidebilmiştir.

 

 

 

 

 

 

İçerik

♪ Yorum

♪ Synopsis

♪ Synopsis

♪ Act I

 

 

 

Öne Çıkanlar

♪ Allein! Weh, ganz allein! (Elektra’nın monoloğu)

Ich kann nicht sitzen und ins Dunkel starren

Ich habe keine guten Nächte (Clytemnestra’nın monoloğu)

♪ Orest! (Tanıma sahnesi)

♪ Elektra! Schwester! (Tanıma sahnesi)

Ob ich nicht höre (Final)

 

 

Kayıt önerisi

♪ Kayıt önerisi

 

 

 

 

Premiere

Dresden, 1909

Libretto

Hugo von Hofmannsthal, Sophokles'in Yunan oyununa dayanan Elektra tragedyasından sonra.

The main roles

Clytemnestra, Agamemnon'un karısı ve katili (mezzo-soprano) - Aegisth, Clytemnestra'nın sevgilisi (tenor) - Elektra, Clytemnestra ve Agamemnon'un kızı (soprano) - Chrysothemis, Elektra'nın kız kardeşi (soprano) - Orest, Elektra'nın erkek kardeşi (bariton)

Recording recommendation

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Salome’ye yakınlığı

Strauss 1908’de Elektra’yı bestelediğinde 44 yaşındaydı ve hem besteci hem de orkestra şefi olarak kariyerinin zirvesindeydi. Birkaç yıl önce tamamladığı Salome onu Avrupa müzik dünyasının avangartları arasına sokmuştu. Salome’den üç yıl sonra sıra Elektra’ya geldi. Elektra ve Salome’nin akrabalığını kimse inkâr edemez, çünkü birçok paralellik vardır: yakınlık, operanın karakterleri kadar müziğin ifade gücüyle de ilgilidir. İlgili ana karakterler Elektra/Salome, Clytemnestra/Kraliçe ve Aegisth/Herod içerik ve müzik açısından ruh eşidir ve olay örgüsü büyük paralellikler gösterir. Hugo von Hofmannsthal, Elektra’yı bir opera konusu olarak sunduğunda Strauss, Salome’ye olan bu yakınlık konusunda tereddütlüydü. Strauss hikâyeden çok etkilenmiş ve 1903’te Hofmannsthal ile birlikte Max Reinhardt’ın muhteşem prodüksiyonunu yönetirken bir libretto yazılmasını önermiştir. Ancak Salome’nin bestelenmesinden sonra, bu operanın başka bir versiyonunun tehlikesi onun için çok büyük görünüyordu. Sonunda Strauss, malzemenin müziği için tam da ihtiyaç duyduğu sahneleri sunduğunu fark etti ve çalışmaya başladı.

Libretto

Elektra, Strauss’un Hofmannsthal ile ilk işbirliğiydi ve bunu 20 yıllık etkili bir sanatsal ortaklık izledi. Hofmannsthal, Elektra’da içerik açısından Sophokles’in edebi modelini yakından takip etti. Ancak, başrol oyuncularının kişiliklerini tasarlarken antik modelin çok ötesine geçti. Breuer ve Siegmund Freud’un “Histeri Üzerine Çalışmalar” adlı eserinden yararlandı. Sonuç, inanılmaz derecede kasvetli tutulan bir metin oldu, neredeyse bir insan uçurumu çalışmasından söz edilebilir. Bu durum özellikle ana karakterler Elektra ve Clytemnestra için geçerlidir. İki saplantılı kadının resmini çizmiştir ve opera adeta onların travmatik durumlarının rehinidir. Tıpkı Clytemnestra’nın uykusuz geceleriyle işkence görmesi gibi, Elektra da intikam düşünceleri tarafından yönlendirilir ve takıntı haline getirilir. Hoffmannsthal, fiziksel ve bedensel olarak paramparça olmuş ve avlanmış hayvanlar gibi köşeye sıkışmış hisseden iki figür çizer.

Avangardizm

Strauss içerik açısından bu çıkış noktalarını bilinçli olarak aramıştır. Bu ruh hallerini müzikal ifadeyi geliştirmek için bir sıçrama tahtası olarak kullanmak ve Salome’den bir adım daha ileri gitmek istedi. Elektra ile Strauss, senfonik müziği (örneğin ein Heldenleben/Kahramanın Hayatı) ve Salome ile kazandığı avangardın önde gelen bestecisi olma ününü pekiştirdi. Strauss başka hiçbir operasında müzikal açıdan Elektra’da olduğu kadar ileri gitmemiştir. Bununla birlikte, Berg, Schönberg & Co.’nun geçtiği Rubicon’u atonaliteye geçmek istemediğini hissetti.

Avangardın müritleri kendi epigonlarını putlaştırdılar, ama aynı zamanda Strauss’un iki yıl sonra (nostaljik) Rosenkavalier’i bestelediğinde deneyimlemek zorunda kaldığı gibi, onları hızla tekrar terk ettiler. Genç Otto Klemperer dinleyicilere “Ben şekerli su yönetmiyorum” diye seslendi ve Strauss çok geçmeden muhafazakârlar arasında sayıldığını acı bir şekilde fark etmek zorunda kaldı.

Müzik

Strauss, Salome’de olduğu gibi, bu operayı da insan duygularının tüm yönlerini ifade edebildiği büyük bir orkestra için yazmıştır. Partisyonun büyük bir bölümü, karakterlerin ruhlarındaki uçurumları, yaraları ve umutsuzluklarını çizmek için uyumsuz ve kromatik müzikle yazılmıştır. Kırk nefesli çalgı ve büyük vurmalı çalgılar orkestra çukurundan uyumsuzlukları kelimenin tam anlamıyla “haykırır”. Bunların arasında Wagner tubaları ve Heckelphon (Heckel şirketi tarafından birkaç yıl önce geliştirilen bir tür bas obua) da var.

Chrysothemis’in rolü ve Elektras’ın tanınma sahnesi de dahil olmak üzere, bireysel pasajları kasıtlı olarak ahenkli bir öfori içinde yazmıştır.

Strauss bu operada tüm partisyona yayılan ve yapısı çok karmaşık olan bir tür leitmotiv sistemi kullanmıştır. Motifler sürekli olarak alt bölümlere ayrılır, katmanlanır ve değiştirilir, bu da majör akorların minör akorlarla çarpıştığı bir tür poliatonaliteye yol açar.

Açılış sahnesi dışında, çoğunlukla monologlar ve düetler duyuyoruz. Trio ya da kuartetler neredeyse hiç yer almıyor ve koro performansları nadiren görülüyor. Oda tiyatrosu ve dev orkestranın karışımı tuhaf bir gerilime yol açıyor.

 

Elektra’nın rolü

Bu rol opera literatüründe özel bir yere sahiptir. Başka hiçbir karakter, Salome ya da Lady Macbeth bile, saplantısı ve dürtüsüyle bu kadar aşırı müzikal tonlarda sahnelenmemiştir. Elektra sürekli sahnededir ve her zaman sahne aksiyonunun merkezindedir. Elektra’nın sesi, büyük bir orkestraya karşı durmaksızın şarkı söylemek zorundadır; bu da orkestra şefinin, Elektra’nın sesini boğmamak ve deliliğin sınırını hissettirmek için orkestranın sesini kullanırken büyük özen göstermesini gerektirir.

İki saatten kısa bir süre sonra Singer ve seyirciler yorgun düşer ve sahne perdesi kapanır.

 

 

Tek perdelik bir opera

Salome gibi Elektra da tek perdelik bir oyundur. Dramaturji, dinleyici üzerindeki etkiyi en üst düzeye çıkarmak için sahnelere bölünmekten neredeyse tamamen vazgeçer ve Wagnerci bir tavırla ara verilmesine izin vermez.

 

Yorumlar.

Prömiyerde opera itidalli bir şekilde karşılandı. Kısa sürede birçok opera binasında sahnelenmesine rağmen, tepkiler karışık kaldı. Avangardistler tarafından beğenilen eser, muhafazakârlar tarafından eleştirildi.

 

 

 

 

 

 

 

Synopsis: Miken’de Clytemnestra’nın sarayının avlusunda. Hizmetçiler kuyunun başında işlerini yapmaktadırlar. Evde bir gölge gibi yaşayan, karmakarışık saçları ve vahşi bakışlarıyla Elektra için heyecanlanırlar.

Orkestranın acımasız vuruşları, Agamemnon motifi, perdenin yükselişi ve hizmetçilerin “Elektra nerede” çığlıkları dinleyiciyi daha başlangıçta koltuğunun ön kenarına oturmaya zorluyor.

Wo bleibt Elektra – Solti / div.

 

Etkileyici Böhm / Friedrich film uyarlaması

Synopsis: Elektra ortaya çıktığında, hizmetçiler ortadan kaybolur. Babasının öldürüldüğü düşüncesi ona eziyet etmektedir. Yıllar önce annesi ve sevgilisi Aegisth, babasını evin banyosunda vahşice döverek öldürmüştür. O zamandan beri sevgili babasına karşı işlediği bu kanlı eylemin kefaretini ödemeyi düşünmektedir.

Strauss, operanın en önemli sahnelerinden biri olan Elektra’nın bu uzun monoloğu için göz kamaştırıcı bir müzik yazmıştır. Utanç verici cinayet Elektra’nın gözleri önünde gerçekleşirken orkestra onu acımasızca kamçılar. Sadece kısa bir süreliğine, sanki transa geçmiş gibi babasının yeniden ortaya çıktığını hayal ettiğinde müzik aydınlanır. Narin yaylı tonları eşliğinde babasını hatırlar. Bu monoloğun son bölümünde müzik, intikam düşünceleriyle birlikte savaşçı ve muzaffer bir hal alır.

Yönetmen Götz Friedrich ve orkestra şefi Karl Böhm’ün 1981 tarihli muhteşem film uyarlamasından bir kayıt dinliyoruz. Böhm (1894 doğumlu) bestecinin uzun süredir kişisel dostuydu ve bu prodüksiyonu tamamlamasına izin verilmesi onun en büyük arzusuydu. Prodüksiyonun bitiminden kısa bir süre önce 87 yaşında öldü. Neyse ki çalışma, sonunda büyük bir anıt haline gelen filmi üretmek için yeterince ilerlemişti.

Bu alıntıda, Viyana’nın yerlisi ve savaş sonrası dönemin Strauss ve Wagner rollerinin en büyük karakter oyuncularından biri olan Leonie Rysanek’i dinliyoruz.

Allein, weh ganz allein – Rysanek

Chrysothemis ortaya çıktı

Synopsis: Kız kardeşi Chrysothemis ortaya çıkar ve ona annesinin Elektra’yı kuleye kapatmayı planladığını söyler. Chrysothemis çaresizdir, ailesinin içinde bulunduğu korkunç durumdan dolayı acı çekmektedir. Genç ve güzeldir, çocuklarının ve mutlu bir ailede yaşamanın hayalini kurmaktadır.

Chrysothemis, Elektra’nın müzikal karşıtıdır. Müziği tonal ve yumuşaktır ve melodileri şefkatlidir.

Ich kann nicht sitzen und ins Dunkel starren – della Casa

 

Synopsis: Klytemnestra’nın yıllardır geceleri dinlenmediğini söyler. Tekrar tekrar rüyasında, henüz çocukken evinden kovduğu oğlu Orest tarafından öldüresiye dövüldüğünü görür. Clytemnestra maiyetiyle birlikte ortaya çıkar.

Clytemnestra’nın ortaya çıkışına vahşi ve grotesk bir müzik eşlik eder.

Es geht ein Lärm los – Solti

 

Clytemnestra’nın görünüşü

Synopsis: Uykusuzluk yüzünden gözlerinin şekli bozulmuştur ve vücudu onu kabus lanetinden koruması gereken muskalarla kaplıdır. Tanrıları kendisine sonsuza dek kabuslarla eziyet etmekle suçluyor.

Strauss bu eseri tonalitenin sınırlarına kadar götürmüş ve bu Clytemnestra sahnesini açıkça atonaliteye en yakın nokta olarak tanımlamıştır.

Clytemnestra, şarkıcıların “kariyerlerinin sonbaharında” söyledikleri klasik karakter rollerinden biridir. Kendisi de Elektra’nın en seçkin temsilcilerinden biri olan Astrid Varnay’ı dinliyoruz. Friedrich/Böhm film uyarlamasından bu etkileyici sahneyi izleyin.

Ich will nichts hören – Varnay

 

Strauss – ton resminin ustası

Synopsis: Klytemnestra Elektra’ya başvurmak ister, çünkü kızı onu iyi tanımaktadır ve belki de onu kâbuslarından kurtarabilir. Sırdaşları onu “yanlış” Elektra konusunda uyarır, ancak o, tavsiyelerinin hiçbir gelişme getirmemesine itiraz eder. Kızıyla yalnız kalmak ister ve sırdaşlarını gönderir. Ruhunun ölmeyi dilediği korkunç gecelerini anlatır ve ondan tavsiye ister.

Strauss, tılsımla kaplı Clytemnestra’nın gelişini bariz bir zevkle bestelemiştir. Alaycı 32. motifler taşların parıltısını duyulabilir hale getirir. Strauss, daha ilk yıllarında senfonik şiirler bestelerken ustalaştığı onomatopoeik müzikte bir ustaydı. Strauss, onomatopoeia konusunda unutulmaz esprilerinden birini bırakmıştır: Bilindiği gibi Strauss’un birayla özel bir ilişkisi vardı, çünkü annesi Münih’in en büyük bira fabrikalarından biri olan Hacker-Pschorr bira fabrikasının kurucusunun torunuydu. Strauss, bir birayı müzikal olarak tarif ettiğinde markasının bile duyulabileceğini iddia etme cesaretini göstermiştir.

Bu sahnede, savaş sonrası yılların en büyük karakter oyuncularından biri olan Martha Mödl’ü dinliyoruz.

Ich habe keine gute Nächte – Mödl

 

Synopsis: Elektra ona tanrılara bir insan kurban etmesini önerir. Clytemnestra merak eder ve daha fazlasını öğrenmek ister. Elektra kurbanı sadece Orest’in yapabileceğini söyler. Orest’in adı geçtiğinde annenin bedeninden bir ürperti geçer, Elektra’ya onun adını anmasını yasaklamamış mıydı? Clytemnestra ikiyüzlü bir şekilde Orest’in delirdiğini ve köpeklerle yaşadığını iddia eder. Elektra bunların hiçbirine inanmaz. Clytemnestra’nın onun intikamından korktuğunu bilmektedir. Kurbanın kim olması gerektiği sorulduğunda Elektra, annenin kendisi olması gerektiğini söyler.

Bu dramatik pasajı Solti’nin kaydında duyuyoruz. Viyana Filarmoni Orkestrası ile yaptığı stüdyo kaydı diskografide özel bir yere sahiptir. Solti’nin 1960’lardaki yaklaşımı müzikal açıdan kaba olarak algılanıyordu ve Viyana Filarmoni Orkestrası, Elektra Birgitt Nilsson ile birlikte bu yaklaşımı taviz vermeden benimsedi. Solti kaydı Birgit Nilsson’un en iyi kayıtlarından biridir.

Was bluten muss – Nilsson

 

 

Korkunç dönüş

Synopsis: Klytemnestra şoktadır. Orada hizmetkârları belirir ve ona fısıldarlar. Birden ağzından histerik bir kahkaha duyulur.

Anne, oğlunun ölüm haberini duyunca kahkahalarla güler.

Ach Lichter – Ludwig

 

Synopsis: Elektra aceleyle yanına gelen kız kardeşinden bunun nedenini öğrenir. Orest ölmüştür. Elektra şoke olur, çünkü Orest’in intikam almak için geri döneceğini ummuştur.

Orest ist tot – Madeira / Nilsson

Synopsis: Bir hizmetçi, Aegisth’e Orest’in ölümünün sevinçli haberini getirmek için yola çıkar. Elektra kız kardeşine, şimdi annesinin cinayetini işlemeleri gerektiğini söyler. Bu amaçla babasının dövülerek öldürüldüğü baltayı saklamıştır. Chrysothemis felç olmuştur. Elektra intikamına yardım etmesi için ona yalvarır. Ama kız kardeşi bunu reddeder.

Elektra kız kardeşini büyülemeye çalışır. Masum majör tonda arya benzeri bir şarkıyla kız kardeşini acımasız eylemi gerçekleştirmeye ikna etmeye çalışır.

Nun muss es von uns geschehen – Rysanek / Borkh

Elektra kardeşini tanıyor – dokunaklı tanıma sahnesi

Synopsis: Elektra hararetle baltayı çıkarır. Gizemli bir adam belirir. Orest’in ölüm haberini getiren ulak olduğunu iddia eder. Clytemnestra’ya giden yolu sorar. Elektra ona durumunu anlattığında, adam kendisini annesinden intikam almaya gelen kardeşi Orest olarak tanıtır. Clytemnestra’nın kızının acı çekmesine nasıl izin verdiğinden dehşete düşer. Elektra kardeşini tekrar gördüğüne çok sevinir. Onun önünde, gençliğini ve güzelliğini yıllarca çektiği acılara feda ettiği için utanır.

Dokunaklı bir sahne gerçekleşir. Orest kendini gösterdiğinde Elektra sadece kekeleyerek kardeşinin adını söyleyebilir. Bu inanılması güç şaşkınlığın ardından yumuşak bir melodi duyulur ve Elektra’nın kardeş sevgisi ilan edilir. Aşk ve zafer, bu eserde daha önce hiç duyulmamış bir müzik sıcaklığında birleşir.

Orest! – Rysanek

Operanın bu önemli bölümünü Kirsten Flagstadt tarafından seslendirilen ikinci bir yorumda dinliyoruz. Norveçli sanatçı, Birgitt Nilsson ile birlikte yirminci yüzyılın dramatik sopranoları arasında en ünlüsüdür. Kariyeri İsveçli sopranonunkinden önceydi ve ses gücü açısından İsveçli sopranoyla rekabet edebilen, hatta onu geçebilen tek kişiydi.

Orest! – Flagstadt

 

 

Cinayet mahalli

Synopsis: Orest’in arkadaşı, suçu işlemek için hemen saraya girmesi konusunda onu uyarır. Onlar gittikten sonra Elektra, Orest’e baltayı vermeyi unuttuğunu fark eder. Birden Klytämnestra’nın ölüm çığlığı evin içinde duyulur. Artık bütün ev ayağa kalkmıştır ve suçu duymuştur.”

Hayalet gibi bas sesleri eşliğinde Orest, Clytemnestra’nın yatak odasına doğru ilerler. Sahnede cinayeti görmeyiz, sadece Clytemnestras’ın korkmuş çığlıklarını, tiz üflemeli çalgıları ve ölmekte olan Clytemnestra’nın çıngırak seslerini duyarız.

Ich hab ihm das Beil nicht geben können – Borkh / Schech

Aegisth ortaya çıkıyor

Synopsis: Şimdi Aegisth ortaya çıkar. Orest’in ölümünü öğrenmiştir ve haberciyle konuşmak istemektedir. Elektra ikiyüzlü bir şekilde ona Orest’e giden yolu gösterir. Eve girer ve onun tarafından öldürülür. Chrysothemis ortaya çıkar ve zaferle Orest’in ortaya çıkışını ve intikam cinayetini anlatır.

Bu sahneyi Beecham’ın 1947 tarihli kaydında duyuyoruz ki bu kayıt, Lyuba Welitsch’in Chrysothemis’i nedeniyle Elektra diskografisinin en önemli anlarından biridir. İki yıl sonra Welitsch, Met’teki Salome rolüyle 20. yüzyılın en büyük tiyatro zaferlerinden birini kutlayacaktı (Salome’nin opera portresinde bu konu hakkında daha fazla bilgi bulabilirsiniz: https://opera-inside.com/salome-by-richard-strauss-the-opera-guide/#Ah

Elektra! Schwester! – Welitsch

 

Sahneyi ikinci bir versiyonda dinliyoruz: Inge Borkh ve Lisa della Casa, Elektra ve Chrysothemis olarak 1957’de Salzburg Festivali’nde rüya gibi bir çiftti. Inge Borkh için Elektra rolü hayatının rolüydü, toplam 6 kayıtta duyulabilir! Sopranosu klasik ve dramatik bir soprano değildi. Orta perdede biraz daha inceydi, ancak tiz perdede parlıyordu. Salzburg Festivali’nde Mitropoulos ile yaptığı canlı kayıt muhtemelen en iyi kaydıydı.

Elektra! Schwester! – Borkh / della Casa

Elektra’nın vahşi intikam dansı

Synopsis: İki kız kardeş birbirlerinin kollarına düşerler. Chrysothemis kardeşinin yanına koşar ve Elektra çılgın bir dansın ardından yere yığılıp ölür.

Kayıtta saat 8:30’da başlayan kendinden geçmiş müzikli ünlü, gerçeküstü dans sahnesinde majör bir melodi, tekrarlanan minör bir triada karşı savaşarak operanın ürkütücü final etkisini yaratır.

Ob ich nicht höre (Final) – Rysanek / Varnay

 

 

 

 

 

Opera için kayıt önerisi

 

DVD’de harika bir film uyarlaması:

Karl Böhm ve Viyana Filarmoni Orkestrası yönetiminde Leonie Rysanek, Astrid Varnay, Caterina Ligendza ve Dietrich Fischer-Dieskau ile DG; Götz Friedrich tarafından yönetildi.

 

Ya da normal bir CD olarak:

Georg Solti ve Viyana Filarmoni Orkestrası yönetiminde Birgit Nilsson, Maria Collier, Gerhard Stolze ve Tom Krause ile DECCA.

 

 

Peter Lutz, opera-inside, Richard Strauss’un ELEKTRA’sı üzerine online opera rehberi