ELEKTRA Richarda Straussa – przewodnik operowy i streszczenie

Operowy przewodnik online i streszczenie ELEKTRA Straussa

Niewiele oper potrafi wywołać taką burzę oklasków na koniec przedstawienia jak Elektra. Jej muzyka i główna rola jest wyjątkowa w literaturze operowej, a Strauss, wielki malarz tonów, był w stanie przekroczyć granice swoich czasów w tej muzyce.

Treść

♪ Komentarz

♪ Synopsis

♪ Synopsis

♪ Akt I

Highlights

♪ Allein! Weh, ganz allein! (Elektra’s monologue)

♪ Ich kann nicht sitzen und ins Dunkel starren (monolog Elektry)

♪ Ich habe keine guten Nächte (monolog Klitajmestry)

♪ Orest! (scena rozpoznania)

♪ Elektra! Schwester! (scena rozpoznania)

♪ Ob ich nicht höre (Finał)

Recenzja nagrania

♪ Recenzja nagrania

PREMIERA

Drezno, 1909

LIBRETTO

Hugo von Hofmannsthal, po tragedii Elektra na podstawie greckiej sztuki Sofoklesa.

THE MAIN ROLES

Klytemnestra, żona i morderczyni Agamemnona (mezzosopran) - Aegisth, kochanek Klitemnestry (tenor) - Elektra, córka Klitemnestry i Agamemnona (sopran) - Chryzotemis, siostra Elektry (sopran) - Orest, brat Elektry (baryton)

RECENZJA NAGRANIA

Wspaniała wersja filmowa na DVD: DG z Leonie Rysanek, Astrid Varnay, Cateriną Ligendzą i Dietrichem Fischer-Dieskau pod dyrekcją Karla Böhma i Filharmoników Wiedeńskich oraz w reżyserii Götza Friedricha lub jako zwykła płyta CD: DECCA z Birgit Nilsson, Marią Collier, Gerhardem Stolze i Tomem Krause pod dyrekcją Georga Solti i Filharmoników Wiedeńskich. .

Bliskość Salome

Strauss miał 44 lata, kiedy skomponował Elektrę w 1908 roku. Był to szczytowy moment jego kariery zarówno jako kompozytora, jak i dyrygenta. Kilka lat wcześniej ukończył Salome, która wprowadziła go do awangardy europejskiego świata muzycznego. Trzy lata po Salome przyszła kolej na Elektrę. Nikt nie zaprzeczy pokrewieństwu Elektry i Salome, bo podobieństw jest wiele: bliskość dotyczy w równym stopniu ekspresji muzyki, jak i postaci operowych. Odpowiednie główne postacie: Elektra/Salome, Klitajmestra/Królowa i Egistasz/Herod są bratnimi duszami pod względem treści i muzyki, a fabuła wykazuje wielkie podobieństwa. Strauss wahał się co do tej bliskości z Salome, gdy Hugo von Hofmannsthal przedstawił Elektrę jako temat opery. Strauss był zafascynowany tą historią i zaproponował stworzenie libretta, gdy w 1903 roku wspólnie z Hofmannsthalem wystawił wspaniałą produkcję Maxa Reinhardta. Jednak po skomponowaniu Salome niebezpieczeństwo kolejnej wersji tej opery wydawało się dla niego zbyt wielkie. W końcu Strauss uznał, że materiał oferuje mu dokładnie takie sceny, jakich potrzebował dla swojej muzyki i zabrał się do pracy.

Libretto

Elektra była pierwszą współpracą Straussa z Hofmannsthalem, po której nastąpiło dwudziestoletnie, wpływowe partnerstwo artystyczne. W Elektrze Hofmannsthal pod względem treści ściśle trzymał się literackiego modelu Sofoklesa. Wykraczał jednak daleko poza model antyczny, projektując osobowości odtwórców głównych ról. Oparł się na dziele “Studia nad histerią” Breuera i Siegmunda Freuda. W efekcie powstał tekst utrzymany w niesamowicie ponurym tonie, można wręcz mówić o studium ludzkich otchłani. Dotyczy to zwłaszcza głównych bohaterek – Elektry i Klitajmestry. Nakreślił obraz dwóch opętanych kobiet, a opera jest właściwie zakładnikiem ich traumatycznych stanów. Tak jak Klitemnestrę dręczą bezsenne noce, tak Elektrę napędzają i opętują myśli o zemście. Hoffmannsthal rysuje dwie postacie, które są fizycznie i psychicznie zdruzgotane i czują się osaczone jak upolowana zwierzyna.

 

Awangardyzm

Strauss świadomie poszukiwał tych punktów wyjścia pod względem treściowym. Chciał wykorzystać te stany ducha jako odskocznię do wzmocnienia muzycznej ekspresji i pójść o krok dalej niż w przypadku Salome. Z Elektrą Strauss umocnił swoją reputację wiodącego kompozytora awangardy, którą zdobył dzięki swojej muzyce symfonicznej (np. ein Heldenleben / Życie bohatera) i Salome. W żadnej innej operze Strauss nie poszedł muzycznie dalej niż w Elektrze. Czuł jednak, że nie chce przekroczyć Rubikonu atonalności, który podjęli Berg, Schönberg & Co.

Uczniowie awangardy wielbili swych epigonów, ale też szybko ich porzucali, czego Strauss musiał doświadczyć dwa lata później, komponując swego (nostalgicznego) Rosenkavaliera. Młody Otto Klemperer dał znać publiczności, że “nie dyryguję wodą z cukrem”, a Strauss musiał wkrótce boleśnie uświadomić sobie, że zalicza się do konserwatystów.

 

Muzyka

Podobnie jak w przypadku Salome, Strauss napisał operę na wielką orkiestrę, za pomocą której mógł wyrazić wszystkie oblicza ludzkich uczuć. Duże partie partytury napisane są w muzyce dysonansowej i chromatycznej, aby nakreślić otchłanie i zranienia dusz oraz rozpacz bohaterów. Czterdzieści instrumentów dętych i duże instrumenty perkusyjne dosłownie “wykrzykują” dysonanse z kanału orkiestry. Są wśród nich wagnerowskie tuby i Heckelphon (rodzaj basowego oboju opracowanego kilka lat wcześniej przez firmę Heckel).

Poszczególne fragmenty, w tym rolę Chryzotemy i scenę rozpoznania Elektrasa, celowo rozpisał w harmonijnej eufonii.

Strauss zastosował w tej operze rodzaj systemu lejtmotywicznego, który rozciąga się na całą partyturę i jest bardzo złożony w swej strukturze. Motywy są nieustannie dzielone, nawarstwiane i zmieniane, co wielokrotnie prowadzi do swoistej polatonalności, w której akordy durowe zderzają się z molowymi.

Z wyjątkiem sceny początkowej słyszymy głównie monologi i duety. Tria i kwartety prawie się nie pojawiają, a występy chóru należą do rzadkości. Mieszanka teatru kameralnego i gigantycznej orkiestry prowadzi do swoistego napięcia.

 

Rola Elektry

Rola ta zajmuje w literaturze operowej miejsce szczególne. Żadna inna postać, nawet Salome czy Lady Makbet, nie została osadzona w tak przesadnie muzycznych tonach w swojej obsesji i popędzie. Elektra jest stale na scenie i zawsze znajduje się w centrum akcji scenicznej. Głos Elektry musi śpiewać non stop na tle dużej orkiestry, co wymaga od dyrygenta ogromnej ostrożności w operowaniu głośnością orkiestry, tak by nie przemęczyć i nie zagłuszyć głosu Elektry, ale by granica szaleństwa była wyczuwalna.

Po niespełna 2 godzinach zarówno Singer, jak i publiczność są wyczerpani i kurtyna opada.

Opera w jednym akcie

Podobnie jak Salome, Elektra jest jednoaktówką. Dramaturgia niemal całkowicie rezygnuje z podziału na sceny i po wagnerowsku nie pozwala na przerwy, by maksymalnie oddziaływać na słuchacza.

 

Recenzje.

Na premierze opera została przyjęta powściągliwie. Choć szybko została wystawiona na wielu scenach operowych, reakcje były mieszane. Uznana przez awangardystów, została krytycznie przyjęta przez konserwatystów.

Synopsis: Na dziedzińcu pałacu Klitemnestry w Mykenach. Służące wykonują swoją pracę przy studni losującej. Podnieca ich Elektra, która mieszka w domu jak cień, z potarganymi włosami i dzikim spojrzeniem.

Brutalne uderzenia orkiestry, motyw Agamemnona, podnosząca się kurtyna i przeraźliwe wołanie pokojówek “Gdzie jest Elektra” już na wstępie zmuszają słuchacza do zerwania się z krzesła.

Wo bleibt Elektra – Solti / div.

Imponująca adaptacja filmowa Böhm/Friedricha

Synopsis: Kiedy pojawia się Elektra, znikają pokojówki. Dręczą ją myśli o zabójstwie ojca. Wiele lat temu jej matka i jej kochanek Aegisth brutalnie pobili jej ojca na śmierć w łazience domu. Od tego czasu myśli o odpokutowaniu za ten krwawy czyn wobec ukochanego ojca.

Strauss napisał olśniewającą muzykę do tego długiego monologu Elektry, jednego z najważniejszych momentów opery. Orkiestra biczuje Elektrę bezlitośnie, gdy na jej oczach dokonuje się haniebne morderstwo. Tylko na chwilę muzyka rozjaśnia się, gdy wyobraża sobie, jak w transie, że jej ojciec pojawia się ponownie. Przy akompaniamencie delikatnych dźwięków smyczków przypomina sobie ojca. W ostatniej części tego monologu muzyka staje się marsowa i triumfalna wraz z jej myślami o zemście.

Słyszymy nagranie ze wspaniałej ekranizacji dokonanej przez reżysera Götza Friedricha i dyrygenta Karla Böhma z 1981 roku. Böhm (ur. w 1894 r.) był wieloletnim przyjacielem kompozytora i bardzo pragnął, by pozwolono mu dokończyć tę produkcję. Na krótko przed zakończeniem produkcji zmarł w wieku 87 lat. Na szczęście prace posunęły się na tyle do przodu, że powstał film, który ostatecznie stał się wielkim pomnikiem.

W tym fragmencie słyszymy Leonie Rysanek, rodowitą wiedeńczankę, jedną z wielkich aktorek charakterystycznych okresu powojennego w rolach Straussowskich i Wagnerowskich.

Allein, weh ganz allein – Rysanek

Występuje Chrysothemis

Synopsis: Jej siostra Chrysothemis pojawia się i mówi jej, że jej matka planuje zamknąć Elektrę w wieży. Chryzotemis jest zrozpaczona, cierpi z powodu strasznej sytuacji swojej rodziny. Jest młoda i piękna, marzy o dzieciach i życiu w szczęśliwej rodzinie.

Chrysothemis jest muzyczną opozycją do Elektry. Jej muzyka jest tonalna i miękka, a melodie są czułe.

Ich kann nicht sitzen und ins Dunkel starren – della Casa

Synopsis: Mówi, że Klitemnestra od lat nie odpoczywa w nocy. Raz po raz śni jej się, że jest bita na śmierć przez swego syna Oresta, którego wygnała z domu, gdy był jeszcze dzieckiem. Pojawia się Klitemnestra z całą swoją świtą.

Pojawieniu się Klitemnestry towarzyszy dzika i groteskowa muzyka.

Es geht ein Lärm los – Solti

Wygląd Klitemnestry

Synopsis: Jej oczy są oszpecone przez brak snu, a ciało pokryte amuletami, które mają ją chronić przed klątwą koszmaru. Oskarża bogów o to, że wiecznie dręczą ją koszmarami.

Strauss doprowadził ten utwór do granic tonalności i wyraźnie określił scenę Klitemnestry jako najbliższą atonalności.

Klitemnestra to jedna z klasycznych ról kobiecych, które śpiewaczki śpiewają w “jesieni kariery”. Słuchamy Astrid Varnay, która sama była jedną z najwybitniejszych przedstawicielek Elektry. Zobaczcie tę efektowną scenę z filmowej adaptacji Friedricha/Böhma.

Ich will nichts hören – Varnay

Strauss – mistrz malarstwa tonalnego

Synopsis: Klytemnestra chce zwrócić się do Elektry, gdyż córka dobrze ją zna i być może mogłaby ją uwolnić od koszmarów. Jej powiernicy ostrzegają ją przed “złą” Elektrą, ale ona sprzeciwia się, że ich rady nie przyniosły poprawy. Chce zostać sama z córką i odsyła powierników. Opowiada o swoich strasznych nocach, w których jej dusza pragnie śmierci i prosi ją o radę.

Z oczywistą przyjemnością Strauss skomponował przybycie okrytej amuletem Klitajmestry. Drażniące 32 motywy sprawiają, że słychać lśnienie kamieni. Strauss był mistrzem muzyki onomatopeicznej, którą opanował już w swoich wczesnych latach jako kompozytor poematów symfonicznych. Strauss pozostawił po sobie jeden z niezapomnianych bonmotów na temat onomatopei: Jak powszechnie wiadomo, miał on szczególny stosunek do piwa, jego matka była bowiem wnuczką założyciela browaru Hacker-Pschorr, jednego z wielkich browarów w Monachium. Strauss śmiało twierdził, że jeśli muzycznie opisze piwo, to można nawet usłyszeć jego markę.

W tej scenie słyszymy Marthę Mödl, jedną z wielkich aktorek charakterystycznych lat powojennych.

Ich habe keine gute Nächte – Mödl

Synopsis: Elektra poleca jej, by złożyła bogom ofiarę z człowieka. Klitemnestra jest ciekawa i chce wiedzieć więcej. Elektra mówi, że tylko Orest może złożyć ofiarę. Na jego imię przez ciało matki przechodzi dreszcz, czyż nie zabroniła Elektrze wymieniać jego imienia? Klitemnestra twierdzi obłudnie, że Orest oszalał i mieszka z psami. Elektra w to nie wierzy. Wie, że Klitemnestra boi się jego zemsty. Na pytanie, kto powinien być ofiarą, Elektra odpowiada, że powinna nią być sama matka.

Ten dramatyczny fragment słyszymy w nagraniu Soltiego. Jego studyjne nagranie z orkiestrą Filharmoników Wiedeńskich zajmuje w dyskografii szczególne miejsce. Podejście Soltiego z lat 60. było postrzegane jako muzycznie brutalne, a Filharmonicy Wiedeńscy wraz z towarzyszącą Elektrze Birgitt Nilsson przyjęli to podejście bez kompromisów. Nagranie Soltiego jest jednym z najwspanialszych nagrań Birgit Nilsson.

Was bluten muss – Nilsson

Straszny zwrot

Synopsis: Clytemnestra jest wstrząśnięta. Pojawiają się tam jej słudzy i szepczą do niej. Nagle z jej ust wydobywa się histeryczny śmiech.

Matka śmieje się, gdy słyszy o śmierci syna.

Ach Lichter – Ludwig

Synopsis: Elektra dowiaduje się od siostry, która pospieszyła do niej, jaki jest tego powód. Orest nie żyje. Elektra jest zszokowana, bo miała nadzieję, że Orest wróci, by się zemścić.

Orest ist tot – Madeira / Nilsson

 

Synopsis: Sługa wyjeżdża, by przynieść Egisthowi radosną nowinę o śmierci Oresta. Elektra namawia siostrę, że teraz siostry muszą popełnić morderstwo jej matki. W tym celu zachowała topór, którym zatłuczono na śmierć jej ojca. Chrysothemis jest sparaliżowana. Elektra błaga ją o pomoc w dokonaniu zemsty. Jednak jej siostra odmawia.

Elektra próbuje oczarować swoją siostrę. Śpiewem arii w niewinnej tonacji durowej próbuje namówić siostrę do popełnienia okrutnego czynu.

Nun muss es von uns geschehen – Rysanek / Borkh

 

Elektra rozpoznaje swojego brata – przejmująca scena rozpoznania

Synopsis: Gorączkowo Elektra odkopuje topór. Pojawia się tajemniczy mężczyzna. Twierdzi, że jest posłańcem z wiadomością o śmierci Oresta. Pyta o drogę do Klitemnestry. Kiedy Elektra opowiada mu o swojej sytuacji, mężczyzna ujawnia się jako jej brat Orest, który przybył, by zemścić się na jej matce. Jest przerażony tym, jak Klitajmestra pozwoliła cierpieć swojej córce. Elektra jest przeszczęśliwa, że znów widzi swojego brata. Wstydzi się przed nim, że poświęciła swoją młodość i urodę dla lat smutku.

Następuje przejmująca scena. Kiedy Orest ujawnia się, Elektra może tylko jąkać imię swojego brata. Po tym niedowierzającym zdumieniu rozbrzmiewa czuła melodia, która obwieszcza braterską miłość Elektry. Miłość i triumf jednoczą się w cieple muzyki, jakiej nigdy wcześniej nie słyszano w tym dziele.

Orest! – Rysanek

 

Słyszymy ten punkt kulminacyjny opery w drugiej interpretacji, śpiewanej przez Kirsten Flagstadt. Norweżka, obok Birgitt Nilsson, była najsłynniejszym z wysoce dramatycznych sopranów XX wieku. Jej kariera wyprzedziła karierę szwedzkiej sopranistki i jako jedyna mogła z nią konkurować pod względem siły głosu, a nawet ją przewyższać.

Orest! – Flagstadt

Miejsce zbrodni

Synopsis: Towarzysz Oresta upomina go, by szybko wszedł do pałacu, by popełnić zbrodnię. Kiedy ich już nie ma, Elektra stwierdza, że zapomniała dać Orestowi topór. Nagle w domu rozlega się krzyk śmierci Klytämnestry. Teraz cały dom jest na nogach i słyszy o zbrodni.

Przy akompaniamencie upiornych basowych dźwięków Orest przedostaje się do sypialni Klitajmestry. Na scenie nie widzimy morderstwa, a jedynie słyszymy przerażone krzyki Klitemnestry, wrzaskliwe instrumenty dęte i grzechot umierającej Klitemnestry.

Ich hab ihm das Beil nicht geben können – Borkh / Schech

 

Występuje Egisth

Synopsis: Teraz pojawia się Aegisth. Dowiedział się o śmierci Oresta i chce porozmawiać z posłańcem. Elektra z hipokryzją wskazuje mu drogę do Oresta. Wchodzi do domu i zostaje przez niego zabity. Pojawia się Chryzotemis i triumfalnie opowiada o pojawieniu się Oresta i zabójstwie z zemsty.

Scenę tę słyszymy w nagraniu Beechama z 1947 roku, które jest jednym z najwspanialszych momentów dyskografii Elektry, nie tylko ze względu na Chryzotemis w wykonaniu Lyuby Welitsch. Dwa lata później sama Welitsch miała święcić jeden z największych triumfów teatralnych XX wieku jako Salome w Met (więcej o tym w operowym portrecie Salome: https://opera-inside.com/salome-by-richard-strauss-the-opera-guide/#Ah

Elektra! Schwester! – Welitsch

Słyszymy tę scenę w drugiej wersji: Inge Borkh i Lisa della Casa jako Elektra i Chrysothemis były wymarzoną parą na Festiwalu w Salzburgu w 1957 roku. Dla Inge Borkh rola Elektry była rolą jej życia, można ją usłyszeć w sumie na 6 nagraniach! Jej sopran nie był klasycznym, bardzo dramatycznym sopranem. Był on nieco szczuplejszy w środkowym rejestrze, ale lśniący w wysokim. Nagranie na żywo na Festiwalu w Salzburgu z Mitropoulosem było prawdopodobnie jej najlepszym nagraniem.

Elektra! Schwester! – Borkh / della Casa

 

Dziki taniec zemsty Elektry

Synopsis: Dwie siostry padają sobie w ramiona. Chrysothemis spieszy do brata, a Elektra pada martwa po dzikim tańcu.

Słynna, surrealistyczna scena tańca z ekstatyczną muzyką rozpoczyna się w nagraniu o godzinie 8:30. Melodia durowa walczy w niej z powtarzającym się trójdźwiękiem molowym, tworząc upiorny efekt końcowy opery.

Ob ich nicht höre (Finale) – Rysanek / Varnay

Recenzja nagrania opery

Wspaniała adaptacja filmowa na DVD:

DG z Leonie Rysanek, Astrid Varnay, Cateriną Ligendzą i Dietrichem Fischer-Dieskau pod dyrekcją Karla Böhma i Orkiestry Filharmonii Wiedeńskiej; reżyseria Götz Friedrich.

Lub jako zwykła płyta CD:

DECCA z Birgit Nilsson, Marią Collier, Gerhardem Stolze i Tomem Krause pod dyrekcją Georga Solti i Wiedeńskiej Orkiestry Filharmonicznej.

Peter Lutz, opera-inside, internetowy przewodnik operowy o ELEKTRZE Richarda Straussa..